老汉大集上卖的锅子饼，3块钱差点把舌头吞下去了
| Т?ж?ктер т?ж. То?ик | |
 | |
| Б?к?л халы?ты? саны | |
|---|---|
|
百度 至于参议员，还是没影的事。
20,000,000 | |
| Е? к?п тарал?ан айма?тар | |
 Ау?анстан |
8,000,000 |
 Т?ж?кстан |
4,758,400 |
 ?збекстан |
1,165,713 |
 П?к?стан |
1,000,000 |
 Ресей |
200,303 |
 ?ыр?ызстан |
46,105 |
 ?аза?стан |
36,277 |
 Украина |
4,255 |
| Т?лдер? | |
| Д?н? | |
| Этникалы? топтары | |
Т?ж?ктер (т?ж. То?ик, парсы: Tājīk, ?????? ?????) — парсы т?л?нде с?йлейт?н иранды? ?лт, Т?ж?кстанны? байыр?ы хал?ы. Т?ж?ктер Т?ж?кстанда, ?збекстанда, Ау?анстанда, сонымен ?атар ?аза?станда, Т?р?кменстанда, Ресейде, Иранда т?рады. Антропологиялы? жа?ынан т?ж?ктер европеоидт?к н?с?лд?? памир-фер?аналы? тобына жатады. ?ш?нара мо??олтект?лер де кездесед?.
Эндоэтнонимдер?
[??деу | ?айнарын ??деу]А?ылшын т?л?нде – ?Tajiks?; ?ытай т?л?нде – ?塔吉克族?; араб т?л?нде – ???????; парсы т?л?нде – ???????; ?збек т?л?нде – ?Tojiklar?; ?й?ыр т?л?нде – ???????; ?аза? т?л?нде – ?Т?ж?ктер?; т?р?к т?л?нде – ?Tacikler?; пуштун т?л?нде – ?????????; испан т?л?нде – ?Tayikos?; литва т?л?нде - ?Tad?ikai?; итальян т?л?нде – ?Tagiki?; орыс т?л?нде – ?Таджики?; болгар т?л?нде – ?Таджики?; хорват т?л?нде – ?Tad?ici?; украин т?л?нде – ?Таджики?; норвег т?л?нде – ?Tadsjiker?; исланд т?л?нде – ?Tadsjikar?; нем?с т?л?нде – ?Tadschiken?.[1]
Т?л?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?к т?л?нде с?йлейд?. ?нд?еуропалы? т?лдер отбасыны? иранды? тарма?ыны? о?т?ст?к-батыс тобына к?ред?, аналитикалы? ??рылысы бар т?лдерд?? ?опарылма (флективт?) т?р?не жатады. Т?ж?к т?л?ндег? ал?аш?ы жазба ескертк?штер? ?Х ?. жатады, оларда араб графикасы ?олданылды. 1930 жылы т?ж?к т?л? ?ш?н латын ?л?пби? ?абылданып, ол 1940 жылы орыс (кириллица) графикасына аударылды. Т?ж?к т?л?нде т?рт диалект?л?к топ ерекшеленед?: солт?ст?к (Б?хара ж?не Самар?ан, Фер?ана ал?абы, Ура-Т?бе, Пенджикент с?йлен?стер? ж?не т.б.), орталы? (жо?ар?ы еравшан), о?т?ст?к немесе ?аратегин (каратегин, куляб, рог ж?не бадахшан с?йлен?стер?), о?т?ст?к-шы?ыс (дарвоз с?йлен?стер?).[2]
Д?н?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?ктерд?? басым к?пш?л?г? ислам д?н?н?? с?ннит тарма?ын ?станады. Азда?ан б?л?г? шииттер. Шамалы шиит ?ауымдарын Орта Азияда ?иранды?тар? деп атайды. Ау?анстанны? батысында фарсивандар деп аталатын ерекше топтар бар, олар нег?з?нен Памир халы?тарыны? ?з?мен исмаилшылды?ты уа?ыздайтын шииттер мен Памир т?ж?ктер?.[3]
Тарихы
[??деу | ?айнарын ??деу]
Т?ж?ктерд?? халы? болып ?алыптасуы б?зд?? заманымыздан б?рын 1-мы?жылды?тан бастал?ан (?аласы Со?ды). Олар к?не Бактрия, Со?ды ж?не Фер?ана жазы?ын мекендеп, ег?нш?л?кпен айналыс?ан халы?тардан (бактриялы?тар, со?дылар, паркандар) ж?не к?шпел? са?тардан ?алыптас?ан. 6 ?асырда Т?р?к ?а?анды?ыны? ??рылуына байланысты т?р?кт?? этникалы? ы?палы к?шейе бастады. 8 ?асырда араб жаугерш?л?г? кез?нде Орта Азияда Т?ж?ктерд?? ?ш этникалы? тобы болды: солт?ст?г?нде со?дылар, орталы?ында фер?аналы?тар, о?т?ст?г?нде тохарлар.
Бас?ыншылар?а ?арсы к?рес халы?ты? б?р этникалы? топ?а топтасуына ы?пал етт?. 9—10 ?асырларда Самани ?улет? мемлекет?н?? ??рылуымен т?ж?к хал?ыны? ?алыптасуы ая?талды. 10 ?асырды? ая? кез?нде т?рк? тайпаларыны?, ?ш?нара мо??ол тайпаларыны? к?ш?п кел?п ?оныстануы отыры?шы т?ж?ктерд?? т?рк?лену барысын тездетт?. Б?дан кей?н де т?рк? тайпаларыны? толассыз к?ш?п келу? жазы?та?ы т?ж?ктерд?? ?асырлар бойы т?рк?лену?не ?сер етт?. Тауда?ы ж?не ?алалы жерлерд?? т?рк?лену? баяу ж?рд?.
19 ?асырды? 2-жартысы мен 20 ?асырды? басында?ы т?ж?ктерд?? та?дыры ?иын болды. Т?ж?к ?онысыны? солт?ст?к аудандары Ресей менш?г?не (1868 ж.), ал О?т?ст?к Т?ж?кстан хал?ы феодалды? Б?хара ?м?рл?г?н?? ?ол астында ?алды. Т?ж?ктерд?? экономикасында, ?о?амды? ?атынастарында, к?ндел?кт? т?рмысында, ?с?ресе о?т?ст?к айма?тарда феодалды?-патриархалды? т?рт?п са?талды, солт?ст?к айма?тарда капиталист?к ?атынастарды? элементтер? пайда болды. Т?ж?ктерд?? ?м?р?ндег? т?бегейл? ?згер?стер ?азан т??кер?с?нен кей?н болды. Социалист?к ?айта ??рулар процес?нде КСРО-да?ы т?ж?ктер социалист?к ?лт болып ?алыптасты.[4]
К?с?б?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?ктер ежелден ег?ст?к ег?нш?л?кпен, мал шаруашылы?ымен айналыс?ан. Таулы, жазы? ж?не таулы айма?тарда жасанды суару ?олданылды. Б?рша? да?ылдары, д?нд? да?ылдар, ма?та, арпа, тары, жем?с-жидек, ба?ша да?ылдары ?с?р?лд?, бау-ба?ша да?ылдары ег?лд?. ?р? ?ара мал, аз м?лшерде ?ой, ешк?, жыл?ы, есек ?сталды. Олар к?ш?п-?онуды ?олданды, малды жазда таулы шал?ындар?а айдады, онда т?р?ындарды? б?р б?л?г? жайылым?а к?шт?. Тауларда ?йелдер с?т ?н?мдер? сер?ктест?ктер?н ??рды. ?р?айсысы кезек-кезек барлы? с?тт? алып, одан май, ?р?мш?к ж?не бас?а да с?т ?н?мдер?н болаша?та пайдалану ?ш?н дайындады.
Жазы?та?ы т?ж?ктер ?ол?нермен айналысты: ер адамдар мата, ж?н, ж?бек, ма?та маталарын жасады, зергерл?к б?йымдар, ?ыш б?йымдар жи? жасалды. Ежелг? ?ол?нерге а?аш ою, с?нд?к кесте жатады.[5]
Т?рмыс салты
[??деу | ?айнарын ??деу]
Т?ж?к хал?ыны? салт-д?ст?рлер?н?? ?алыптасу кезе?дер? елд?? тарихи-м?дени ?м?р?мен етене байланысты. М?селен бала т?рбиес?не ?атысты ?дет-??рыптар с?би ?м?рге келген к?ннен бастап ?з к?ш?не енед?. Босан?ан ананы баласы ?ыр?ынан шы??анша к?т?п баптайды. Сондай-а? ол ?йге ?ыры? к?нге дей?н ?она? келмейд?. Бала ?ыр?ынан шы??ан со? ту?ан-туыс, а?айындарын жинап, ш?лдехана тойын жасайды. Тойда н?рестеге арнайы келген молда азан ша?ырып, ат ?ояды. Т?ж?ктер отбасында бер?лет?н т?рбиен?? е? нег?зг?с? е?бек т?рбиес? болып табылады. Баланы? бел? ?атайып, буыны беки баста?ан к?ннен-а? ата-ана баларын е?бекке баули бастайды.
Ек? жасты? отау ??рып, жа?а ?м?рге ?адам басар с?ттер? т?ж?ктерде ерекше аталып ?т?лет?н д?ст?рлер?н?? б?р?. Егер ж?г?тт?? ?з? ?нат?ан ?ызы болса, алдын-ала ?ке-шешес?не айтады. Болмаса ж?г?тке ?ызды айттырады. ?лды? ата-анасы а?айын-туыстарымен а?ылдасып, с?зге шешен адамды ?елш?? рет?нде ?ызды? ?й?не ж?беред?. Елш? ек? жа?ты кел?ст?ргеннен кей?н ??да т?су р?с?м? басталады. ??да т?су р?с?м?нде той ха?ында а?ылдасып, той?а сойылатын малдар, бер?лет?н сыйлы?тар жа?ы кел?с?лед?. Ж?г?т жа?ы ?ызды? ?й?нде ?тет?н той шы?ынын барлы?ын ?здер? к?теред?.[6]
Елд? мекендер? мен д?ст?рл? баспаналары
[??деу | ?айнарын ??деу]Д?ст?рл? ауылдары ы?шам, ты?ыз салын?ан, ?исы? к?шелермен лабиринтт? т?йы?тары бар, ?йлерд?? бос ?абыр?алары мен дуалдары бар ?йлер? нег?з?нен, саманнан салын?ан (таулы аудандарда тас ?йлер де бар), шатыры жайпа?, кейде террасасы (айвон) бол?ан. Т?р?ын ?й ерлер ж?не ?йелдер б?л?ктер?не б?л?нген. ?она?тар?а арнал?ан ерекше б?лме (мехмонхана) бар, онда еденге ки?з, ма?та ж?не ж?н алашалар, к?лемдер т?селген, оларды? ?ст?не ?йжайды? бойымен к?рпешелер (курпача) тастал?ан ж?не ортасына – дастархан жай?астырыл?ан. ?абыр?аларын кестемен (сюзани) безенд?р?лген. Жазы?та?ы т?ж?ктерд?? арасында ?абыр?алы? тауашалар ?детте шкаф рет?нде ?ызмет етед?.[7]
Д?ст?рл? ки?мдер?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?ктерд?? д?ст?рл? ки?м?нде ?р этном?дени айма?ты? ?з?не т?н ерекшел?ктер? бол?ан, дегенмен орта? сипаттары бар. Ерлерде – туника ?лг?с?нде п?ш?лген к?йлек, ауы ке? шалбар, ?аусырма шапан, орамал белбеу, та?ия, шалма мен табаны ж?мса? ет?к, басы ?шк?р келген тер? калош (оларды жеке киген, кейде ет?кт?? сыртынан киген), таулы жерлерде – табанында тау со?па?тарында ж?руге ы??айлы болу ?ш?н жасал?ан ?ш б?рт?г? бар сабо ?лг?с?ндег? туфли киген. ?йелдерд?? ?ст?нде – туника ?лг?с?нде п?ш?лген б?ртег?с матадан, ал таулы аудандарда, ?с?ресе Дарбаз бен Кулябта – кестел? к?йлек бол?ан. Ке? шалбарлар тобы?ты жауып т?р?ан. Бас ки?м – орамал, та?ия (гиссарлы? т?ж?к ?йелдер?нде). ?алалы? ж?не жазы? жерлерде т?ратын т?ж?к ?йелдер? ?аусырма шапан, жерг?л?кт? ая?ки?м киген. Таулы?тарда шапан болма?ан. ?ыздар мен жас ?йелдер нег?з?нен ин?ш? бар к?йлек киген. Шалбарлары тарлау ет?п т?г?лед?, жас ?йелдерде тобы?тан айтарлы?тай жо?ары болып келед?. Ки?м т?рл? зергерл?к б?йымдармен м?ндетт? т?рде толы?тырылады: олар – сыр?а, б?лез?ктер, ж?р?п келе жат?ан кезде ?оз?алып, металдарыны? жар?ылдап, тастарыны? жар?-ж?р? ет?п т?руы ?ш?н к?птеген салпынша?тары, шы?ыршы?тары бар шекел?ктер мен ал?алар.
?аз?рг? т?ж?к ки?м? д?ст?рл? элементтерд? б?р?кт?ред? - сырт?ы халат, бас ?алпа? ?алалы? ки?ммен. Т?ж?ктер ки?мн?? д?ст?рл? элементтер?н к?б?рек са?тайды. ?ыздар мен жас ?йелдер нег?з?нен Орта Азияда (Т?рк?менстаннан бас?а) ке? тарал?ан ?амыт к?йлек киед?.[8]
Д?ст?рл? та?амдары
[??деу | ?айнарын ??деу]
Таулы аудандарда?ы нег?зг? азы?-т?л?к – тандыр нан, с?т та?амдары, к?р?штен жасал?ан та?амдар, к?к?н?с пен жем?стер. Ет – т?ж?ктерд?? с?й?кт? асы. Оны кез келген т?рде т?тынады: ?айнатып, ?уырады, б??тырады ж?не тандырда (сазды пеште) п?с?ред?. Б?л нег?з?нен ?ой ет?, сирек сиыр ет?, жыл?ы ет? ж?не ешк? ет?. ??с – стрек ?олданылады, тауы?, кек?л?к пен б?дене ет?.
Т?ж?ктер палауды – к?р?ш, ет, пияз, с?б?з ж?не д?мдеу?штерден т?ратын та?амды жа?сы к?ред?. Палауды? б?рнеше т?р? бар, ?р айма? оны ?рт?рл? дайындайды. Бас?а ет та?амдары да танымал: ?уырда? (кавордок) – картоппен ?уырыл?ан ет; ?азы – жыл?ы ет?нен жасал?ан ш?жы?; джазза – ?уырыл?ан ?ой ет?; шахлет - орамжапыра? орамдары, дамлама - ?уырыл?ан ет пен к?к?н?стер ж?не т.б.
Т?ж?кстанны? ?лтты? сусыны – к?к шай. Олар оны ?ыста да, жазда да ?шед?. ?ара шай аз танымал ж?не к?б?несе ?ыста ?ана пайдаланады. Ширчай (ширчо) - с?т, май ж?не т?з ?осыл?ан шай да танымал.[9]
Фольклоры
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?к ?лтты? билер? ерте орта ?асыр?а дей?н пайда бол?ан. Олар т?рмысты? ма?ызды о?и?аларда: бала туу, отбасылы? мереке ж?не бас?а да ?с-шаралармен байланыстырылып отыр?ан. Ол б?рнеше стильге б?л?нед?: памирл?к, таулы?, б?харалы?, о?т?ст?к (Хатлон аудандарыны? тобы), Солт?ст?к Т?ж?кстанны? Гиссар а??ары. Оларды? ?р?айсысы т?рл? костюмдер?мен, ?имылдарымен ж?не ???р т?р?ындарына т?н м?нерлер?мен ?згешеленед?.
Т?ж?к ?лтты? би? келес? т?рлерге б?л?нед?: би-пантомима (е? к?не т?р?) жануарлар мен ??стар?а ел?ктеуге нег?зделген, жорал?ы би? – раксхои маросими, пойамал би? Памир ауданында са?тал?ан. Сонымен ?атар салт билер?не ?гилем? – к?лем, ?бофт? – мата, ?ошпаз? – аспаз жатады. Ерлер би?не жауынгерлер би? жатады. Оларда?ы ?оз?алыстар ?кпек болып келед?: динамикалы?, жылдам, к?ш пен ?уатты бейнелейд?. Шамшербози – ?ылышпен, кордбози – пыша?пен, оташбози – отпен билейт?н би. Музыкалы? аспаппен билейт?н ерлер мен ?йелдер би? – ракс бо дутор (дутармен), ракс бо дойра (дабылмен), ракс бо гижжак (гиджак).[10]
?аза?станда?ы т?ж?ктер
[??деу | ?айнарын ??деу]1926 жыл?ы халы? сана?ы бойынша ?аза?станны? Сырдария губерниясында 7 579 т?ж?к т?ркелд?. Б?дан ?р? т?ж?ктер (т?ж?к диаспорасыны? 80%-?а жуы?ы) ?аза?станны? о?т?ст?к облыстарында, д?л?рек айт?анда, Т?рк?стан облысында т?руды ж?н к?рд?. ?аза?станны? т?ж?к диаспорасы саныны? жалпы динамикасы т?ра?ты ?су ?рд?с?н мынадай т?рде болды:
- 7 666 (1926)
- 11 229 (1936)
- 8 075 (1959)
- 7 166 (1970)
- 19 293 (1979)
- 25 514 (1989)
- 25 657 (1999)
- 36 277 (2009)
- 42 143 (2014) адам.
С?лтеме
[??деу | ?айнарын ??деу]
Орта??орда б??ан ?атысты медиафайлдар бар: Т?ж?ктер
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ Таджики - То?икон / ?????. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
- ↑ Э.Д. С?лейменова, Д.Х. А?анова, Н.Ж. Шаймерденова ??аза?стан т?лдер?: ?леуметт?к лингвистика аны?тамалы?ы? — ?Издательство Золотая Книга? ЖШС, 2020. — Б. 179. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ С?ЗД?К ?аза?стан этносаясаты мен т?ж?рибес?н?? терминдер? мен ??ымдары — Н?р-С?лтан, 2020. — Б. 163. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- ↑ Кисляков Я.А. Т?ж?ктер. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
- ↑ Т?ж?ктер – Орталы? Азияны? хал?ы. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
- ↑ Т?ж?ктерд?? салт-д?ст?рлер?. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
- ↑ ?лем халы?тары/Т?ж?ктер. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
- ↑ В.А.Тишков Д?ние ж?з?ндег? халы?тар мен д?ндер. Энциклопедия. — Москва: ?лкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 509. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Д?ст?рл? т?ж?к та?амдары. Тексер?лд?, 16 ?араша 2024.
- ↑ Т?ж?ктерд?? м?дениет? мен т?рмыс салты. Тексер?лд?, 15 ?араша 2024.
