用镜头记录祖国的大好河山
| Т?р?кменстан т?р?км. Türkmenistan | |||||
| |||||
| ?ран: ?Turkmenistan anthem? | |||||
| ?н?ран: ?Т?р?кменстан ?н?раны? (ты?дау ) | |||||
.svg)
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Т?уелс?зд?к к?н? | 27 ?азан 1991 жылы (КСРО-дан) | ||||
| Мемлекетт?к ??рылымы | |||||
| Ресми т?л? | т?р?кмен т?л? | ||||
| Елорда | Ашхабад | ||||
| ?р? ?алалары | Ашхабад, Т?р?кменабат, Дашо?ыз, Бал?анабат, Мары | ||||
| ?к?мет т?р? | Президентт?к республика | ||||
| Президент? Вице-Президент? М?ж?л?с т?райымы |
Сердар Берд?м?хамедов Рашид Мередов Д?ниек?зел ??лманова | ||||
| Мемлекетт?к д?н? | зайырлы мемлекет | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аума?ы ? Барлы?ы ? % су бет? |
?лем бойынша 52-ш? орын 491 210[1] км2 4,9 | ||||
| Ж?рты ? Сарап (2016) ? Ты?ызды?ы |
5 662 544 адам (117-ш?) 10,5 адам/км2 (221-ш?) | ||||
| Экономикасы | |||||
| Ж?? (А?Т) ? ?орытынды (2018) ? Жан басына ша??анда |
112,659 млрд.[2] $ 19,526[2] $ | ||||
| Ж?? (номинал) ? ?орытынды (2018) ? Жан басына ша??анда |
42,764 млрд.[2] $ 7,411[2] $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,706[3] (жо?ары) (108-ш?) | ||||
| Валютасы | манат | ||||
| ?осымша м?л?меттер | |||||
| Интернет ?йш?г? | .tm | ||||
| ISO коды | TKM | ||||
| ХОК коды | TKM | ||||
| Телефон коды | +993 | ||||
| Уа?ыт белдеулер? | +5 | ||||
Т?р?кменстан (т?р?км. Türkmenistan) — м?хит?а шы?а алмайтын Орталы? Азияда?ы мемлекет, халы? саны шамамен 6 миллион адам. Орталы? Азия айма?ында?ы хал?ы е? аз мемлекет болып келед?. Е? ?р? ?аласы ж?не елордасы — Ашхабад. Солт?ст?к-батысында ?аза?станмен, солт?ст?к, шы?ыс ж?не солт?ст?к-шы?ысында ?збекстанмен, о?т?ст?к-шы?ысында Ау?анстанмен, о?т?ст?к ж?не о?т?ст?к-батысында Иранмен ж?не Каспий те??з?мен шектесед?.
Т?р?кменстан ?к?мет? диктаторлы?[4] ж?не авторитарлы?[5] болып сипатталады, б?рнеше дерекк?здер бойынша ж?не Е?Ы? бай?аулары бойынша елдег? сайлаулар демократиялы? емес болып келед?.[6][7]
Географиясы
[??деу | ?айнарын ??деу]Жер?н?? 80 % арты?ын аптап ш?л (?ара??м ш?л?), ??м к?шк?ндер?, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.
Т?р?кменстанны? е? ?лкен ?зен? ?мудария. Оны? ?зынды?ы 1415 км болса, соны? 1000 км осы елд?? аума?ында. Осы ?зеннен бастау алып, Т?р?кменстанны? Ашхабат, Мары, Б?змей?н, Бал?анабат (Неб?тда?), Т?р?кменбашы (Красноводск) сия?ты е? ?лкен ?алаларына ауыз суын жетк?з?п жат?ан ?ара??м каналы.
Сонымен б?рге, канал 1 млн ha жерд? суландырады. Оны? ?зынды?ы 1100 км.
Ахуалы
[??деу | ?айнарын ??деу]Елд?? ?ыс айларында?ы орташа температурасы 26—32 °C, ал жазда?ы ысты? 70 °C асады.
?к?мш?л?к б?л?н?с?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?р?кменстан 5 ?к?мш?л?к-экономикалы? аума??а б?л?нген. Олар у?лаят (облыс) деп аталады. Ахал, Бал?ан, Дашо?ыз, Лебап, Мары у?лаяттарын ж?не Ашхабад ?аласын президент та?айында?ан х?к?мдер бас?арады. У?лаяттарды? ??рамына 46 атырап ж?не 528 ке?есш?л?к енед?.
Хал?ы
[??деу | ?айнарын ??деу]Халы? саны
[??деу | ?айнарын ??деу]
1959 жыл?ы халы? сана?ы бойынша елд?? на?ты хал?ыны? саны 1,516 миллион т?р?ынды ??рады; 1979 жыл?ы халы? сана?ы бойынша – 2,759 млн; 1989 жыл?ы халы? сана?ы бойынша – 3,534 млн; 1995 жыл?ы халы? сана?ы бойынша – 4,481 млн. 2006–2017 жылдары халы? саны бойынша еш ресми дерек жарияланба?ан.[8]
Б??-ны? Экономикалы? ж?не ?леуметт?к м?селелер бойынша департамент? Т?р?кменстан хал?ыны? 2008 жылы 4,936 миллион, 2012 жылы 5,268 миллион, 2017 жылы 5,758 миллион деп ба?алады.[9]
2021 жыл?ы сана? бойынша елдег? туу коэффициент? б?р ана?а 2,04 бала?а те? болды.[10]
?лтты? ??рамы
[??деу | ?айнарын ??деу]2015 жылды? а?пан айында оппозициялы? басылымдарда 2012 жыл?ы халы? сана?ыны? н?тижелер?н бейресми дерекк?здерден б?лд?к деген жарияланымдар пайда болды. Б?л басылымдар?а ?ара?анда, ел хал?ыны? саны 4 751 120 адам болар ед?; ?лтты? ??рамы бойынша 85,6% т?р?кмендер, 5,8% ?збектер, 5,1% орыстар. ?ал?андарыны? барлы?ы бас?а ?лт ?к?лдер? рет?нде к?рсет?лген. Елде 58 ?лтты? ?к?лдер? т?рады.[11]
Д?ни ??рамы
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?р?кменстан хал?ыны? басым к?пш?л?г? м?сылмандар (нег?з?нен сунниттер) — 89-90%. Христиандар халы?ты? шамамен 9%, бас?а конфессиялар 2% ??райды.[12] Р??сат ет?лген барлы? д?ни конфессиялар мемлекетт?к органдарды? ?ата? ба?ылауында: 1994 жылы оларды ба?ылау ?ш?н м?фти, м?фтид?? орынбасары, православиел?к декан ж?не б?р шенеун?к к?рет?н Д?н ?стер? ж?н?ндег? ?Генгеш? (?Ке?ес?) ??рылды. Д?н ?стер? ж?н?ндег? генгеш м?шелер? мемлекетт?? зайырлылы?ына ?арамастан, д?н ?стер? ж?н?ндег? велаят ке?естер?н?? м?шелер? (оларды жерг?л?кт? бас имамдар бас?арады) сия?ты бюджет есеб?нен жала?ы ала бастады.[13]
Мемлекет д?ни б?л?м беруд? ?ата? шектейд?. 2016 жылы ?абылдан?ан за? д?нд? жеке о?ыту?а толы?ымен тыйым салды, ал балалар?а д?ни ?л?мд? ?йрету тек жеке Комиссия кел?с?м?мен ?ана р??сат ет?лед?.[14]
?Open Doors? халы?аралы? христианды? ?айырымдылы? ?йымыны? 2015 жыл?ы зерттеу н?тижелер? бойынша Т?р?кменстан христиандарды? ???ы?тары жи? ?ысым?а ?шырайтын елдерд?? т?з?м?нде 20-шы орында т?р.[15]
Тарихы
[??деу | ?айнарын ??деу]Ресей жаулауына дей?нг? т?р?кмендер (VIII–XIX-?асырлар)
[??деу | ?айнарын ??деу]Тарихи т?р?ыда ?нд?-иранды?тар мекендеген Т?р?кменстанны? жазба тарихы оны? Ежелг? Иранны? Ахемен ?улет?не ?осылуынан басталды. Кей?н?рек б?зд?? заманымызды? VIII ?асырында т?рк? т?лдес о?ыз тайпалары ?аз?рг? Мо??олиядан ?аз?рг? Орта Азия?а ?оныс аударды. К?шт? тайпалар конфедерациясыны? б?р б?л?г? болып табылатын б?л о?ыздар ?аз?рг? т?р?кмен хал?ыны? этникалы? нег?з?н ??рады.[16] X ?асырда ?т?р?кмен? атауы ал?аш рет Исламды ?абылдап, ?аз?рг? Т?р?кменстанды басып ала баста?ан о?ыз топтарына ?атысты ?олданылды.[16] Онда олар ?аз?рг? Иран мен Т?рк?менстанда т?ратын о?ыз топтарынан ??рал?ан Селж?к ?улет?н?? бил?г?нде болды. Империя?а ?ызмет еткен о?ыз топтары ?аз?рг? ?з?рбайжан мен шы?ыс Т?ркияны? ?оныс аудар?ан кезде т?рк? м?дениет?н?? таралуында ма?ызды р?л ат?арды.[16]
XII ?асырда т?р?кмен ж?не бас?а тайпалар Селж?к ?улет?н ??латты. Келес? ?асырда мо??олдар т?р?кмендер ?оныстан?ан жер?н?? солт?ст?г?н басып алып, т?р?кмендерд? о?т?ст?кке шашыратып, жа?а тайпалы? топтарды? ?алыптасуына ?лес ?осты.[16] XVI-XVIII ?асырларда к?шпел? т?р?кмен тайпалары арасында б?рнеше б?л?нулер мен конфедерациялар болды, сонда да олар бер?к т?уелс?з болып ?ала берд?. XVI ?асыр?а ?арай б?л тайпаларды? к?пш?л?г? ек? отыры?шы ?збек ханды?тарыны? – Хиуа мен Б?хараны? атаулы ба?ылауында болды. Т?р?кмен жауынгерлер? осы кезе?дег? ?збек ?скерлер?н?? ма?ызды элемент? болды. XIX ?асырда т?р?кменн?? Йомуд руы жоры?тары мен к?тер?л?стер?н?? н?тижес?нде ?збек билеуш?лер? б?л топты таратып ж?берд?.[16]
XIX ?асырды? ек?нш? жартысында солт?ст?к т?р?кмендер Хиуа ханды?ында нег?зг? ?скери ж?не саяси бил?к болды. Пол Р. Спикардты? айтуынша, ?Ресей жаулауына дей?н т?р?кмендер Орта Азияда?ы ??л саудасына ?атысымен белг?л? болатын ж?не олар сол жерд?? ?рейл? ?лттарыны? б?р? бол?ан?.[17]
Ресей империясы (1879–1917)
[??деу | ?айнарын ??деу]._%D0%A3_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%82.jpg)
Орыс ?скерлер? т?р?кмен жер?н XIX-?асырды? ая?ында басып ала бастады.[16] Красноводск?дег? (?аз?рг? Т?р?кменбашы) Каспий те??з? ар?ылы ?т?п, ?збек ханды?тарына ?арсы же?д?.[16]
1879 жылы Т?р?кменстанны? Ахал айма?ын жаулап алуды? б?р?нш? ?рекет?нде орыс ?скерлер? Теке т?р?кмендер?не ?арсы же??лд?.[18] Алайда 1881 жылы т?р?кмен жер?ндег? со??ы елеул? ?арсылы? К?ктепе ?рысында тал?андалып, к?п ?замай Т?р?кменстан к?рш?лес ?збек жер?мен б?рге Ресей империясыны? ??рамына ?осылды.[16] 1916 жылы Ресей империясыны? Б?р?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс?а ?атысуы Т?р?кменстанда резонанс тудырды, ?йткен? ?скерге ша?ыру?а ?арсы к?тер?л?с Ресей Орталы? Азиясыны? к?п б?л?г?н ?амтыды.[16]
Ке?ест?к Т?р?кменстан (1917–1991)
[??деу | ?айнарын ??деу]1917 жыл?ы Ресей революциясыны? т?келей ?сер? аз бол?анымен, 1920 жылдары т?р?кмен ?скерлер? ?аза?, ?ыр?ыз ж?не ?збектермен б?р?г?п, жа?адан ??рыл?ан Ке?ес Ода?ыны? бил?г?не ?арсы ?Басмашылар ?оз?алысы? деп аталатын к?тер?л?ске шы?ты. 1921 жылы империялы? К?нгей Каспий облысы Т?р?кмен облысы деп атауы ?згерт?лд? ж?не ол 1924 жылы Т?р?кмен Ке?ест?к Социалист?к Республикасына айналды.[16][19]
1930 жылдарды? ая?ында ке?ест?к ауыл шаруашылы?ын ?айта ??ру Т?р?кменстанда?ы к?шпел? ?м?р салтын м?лдем жойып ж?берд?, ж?не М?скеу б?к?л саяси ?м?рд? бас?арды. 1948 жыл?ы Ашхабад жер с?лк?н?с? 110,000-нан астам адамны? ?м?р?н ?иды,[20] б?л ?ала хал?ыны? ?штен ек?с?н ??рады.
Келес? жарты ?асырда Т?р?кменстан Ке?ес Ода?ыны? ??рамында ?з?н?? белг?ленген экономикалы? р?л?н ат?арды ж?не ?лемд?к ма?ызды о?и?аларды? барысынан тыс ?алды. Т?пт? 1980 жылдарды? ая?ында Ресейд? д?р с?лк?нд?рген ?р? либерализация ?оз?алысыны? да ?сер? аз болды.[16] Т?р?кменстанны? т?уелс?зд?кке дайынды?ы нашар бол?анымен ж?не сол кездег? коммунист?к к?шбасшы Сапарм?рат Ниязов Ке?ес Ода?ын са?тап ?алуды ж?н к?рген?не ?арамастан, 1991 жылды? ?азан айында елде н?тижес?нде т?уелс?зд?к алу шеш?лген ?лтты? референдум ?тк?зу керек болды.[16] 1991 жылы 26 желто?санда Ке?ес Ода?ы ыдырады.
КСРО ыдырар алдында ж?не т?уелс?зд?к болмай т?р?ан 1990 жылы Михаил Горбачёвты? ??айта ??ру? ж?не ?жариялылы?? реформалары н?тижес?нде КСРО цензурасы толы?тай жойылды ж?не елдег? оппозицияшылар сол жылды ?б?з б?р жыл ?ана цензурасыз ?м?р с?рд?к? деп еске алады.[21]
Ниязов президентт?г? (1991–2006)
[??деу | ?айнарын ??деу]_(46141193821).jpg)
Ниязов Т?р?кменстанны? мемлекет басшысы ?ызмет?н жал?астырып, коммунизмд? жеке басына табынушылы?пен ны?айтыл?ан б?регей т?уелс?з ?лтшылды? бренд?мен алмастырды. 1994 жыл?ы референдум ж?не 1999 жыл?ы за?нама президентт?? ?айта сайлау?а т?су?не ?ойылатын ?осымша талаптарды жойды (1992 жыл?ы президентт?к сайлауда ол оны? жал?ыз ?м?ткер? бол?ан), б?л реформа оны ?м?рба?и президент етт?.[16]
Ниязовты? бил?г? диктаторлы?[23], тоталитарист?к ж?не авторитарист?к болып сипаттал?ан.[22] Президентт?г? жылдарында зейнета?ы, Интернет, опера, балет, цирк, алтын т?с ж?не макияж?а тыйым салынды,[22] Ниязовты? ?з? ?Т?ркменбашы? (?Т?р?кмен басы?) титулын алды, кей?н М?ж?л?ст?? (парламент) ?аулысымен ресми т?рде Сапарм?рат Ниязов?а ??лы Т?р?кменбашы? лауазымы бер?лген. Сондай-а? бейресми ?Сердар? ата?ы (басшы, бас ?олбасшы) ж?не к?птеген ?сем эпитеттер к?п ?олданылды.
Т?р?кменстанда?ы оппозицияшылар репрессия?а ?шырайды, елде с?з бостанды?ы жо?, ол ?лемдег? е? ?жабы?? елдер ?атарында бар.[21]
2002 жылы Ниязов?а ?астанды? жасау ?рекет? ?ау?пс?зд?кт? шектеуд??, мемлекетт?к ?ызметкерлерд? ж?мыстан шы?аруды? ж?не БА?-?а шектеулерд?? жа?а тол?ынына ?келд?. Ниязов ?у?ында?ы б?рын?ы сырт?ы ?стер министр? Борис Шыхм?ратовты шабуылды жоспарла?ан деп айыптады. Шахм?радов ?м?р бойына бас бостанды?ынан айырылды.[24]
2002 ж?не 2004 жылдар аралы?ында Т?р?кменстан мен ?збекстан арасында ек?жа?ты даулар туындады. Оны? басты себеб? Ниязовты? 2002 жыл?ы ?астанды??а ?збекстанны? ?атысы бар деген т?жырымы бол?ан ед?. 2004 жылы ек?жа?ты кел?с?мдер досты? ?арым-?атынастарды ?алпына келт?рд?. 2004 жыл?ы парламентт?к сайлау?а тек Ниязовты? партиясы ?ана ?атысты, ж?не халы?аралы? ба?ылаушыларды? еш?айсысы ?атыс?ан жо?. 2005 жылы Ниязов Ашхабадты? сыртында?ы барлы? ауруханалар мен барлы? ауылды? к?тапханаларды жапты. ?ытай Т?р?кменстан?а елеул? ?лгер?леуш?л?к жаса?ан жал?ыз елдер?н?? б?р? болды.[16]
Берд?м?хамедовтер президентт?г? (2006 бер?)
[??деу | ?айнарын ??деу]2006 жылы Ниязов кенеттен ?айтыс болды. ?к?метт?? уа?ытша басшысы болып та?айындал?ан премьерд?? орынбасары ??рбан??лы Берд?м?хамедов 2007 жылды? а?пан айыны? басында ?ткен демократиялы? емес кезектен тыс президентт?к сайлауда же??ске жетт?. Оны? уа?ытша президент болып та?айындалуы ж?не одан кей?н президентт?к сайлау?а т?су? конституция?а ?арсы бол?ан.[16]
Т?р?кменстан ?н?ранынан Т?р?кменбашыны? ес?м?[25] ж?не Ашхабадта?ы ескертк?ш? алып тасталын?ан болатын,[26] б?ра? т?р?кмен ?к?мет? диктаторлы?ын ж?не авторитарлы?ын то?татпады.
Берд?м?хамедов ек? ?осымша демократиялы? емес сайлауда же??ске жетт?, 2012 ж?не 2017 жылдары шамамен 97% дауыс жинады.[16] ??рбан??лы?а да жеке ?Аркадаг? (??ор?аушы?) титулы бер?лд?, оны? отбасы м?шелер?не арналып ескертк?штер салынды, жер-су атаулары ?згерт?лд?, марапаттар жасалды.[27]
2022 жылы Берд?м?хамедов кенеттен отставка?а кетт?. Алайда ол Парламент жо?ар?ы палатасы Халы? М?слихатыны? т?ра?асы ж?не ?Ар?ада?? лауазымынан айырыл?ан жо?.[28] Оны? орнына оны? ?лы Сердар Берд?м?хамедов уа?ытша президент болды. Демократиялы? емес 2022 жыл?ы сайлауда ?лы ресми деректер бойынша же??п, президентт?г?н бастады.[16] Кейб?р болжамдар бойынша елдег? бил?кт?? барлы?ы ?л? де ??рбан??лы Берд?м?хамедовты? ?олында.[28]
Сердар Берд?м?хамедов президентт?г?н?? бастал?ан салысымен елде ??йелдерге ?ата? шектеулер? салынды, б?рнеше косметикалы? ?ызметтерд? пайдалану, туысты?ы жо? ер адамдармен к?л?кте болу немесе пластикалы? операция жасау?а тыйым салынды.[29]
Саясаты
[??деу | ?айнарын ??деу].jpg)
|
.jpg)
|
| Сердар Берд?м?хамедов Президент |
Рашид Мередов Вице-президент |
Саяси ??рылымы
[??деу | ?айнарын ??деу]Конституция бойынша Т?рк?менстан зайырлы мемлекет болып табылады. Бас?ару формасы — президентт?к республика. Мемлекет басшысы — президент.
2006 жылды? 21 желто?санына дей?н Т?рк?менстанны? ?м?р бойы президент? болып Т?р?кменбашы (т?р?км. Türkmenba?y, ?барлы? т?р?кмендерд?? басшысы?) деп жариялан?ан Сапарм?рат Ниязов болды[30]. 2006 жылы Сапарм?рат Ниязов ?айтыс бол?аннан кей?н ??рбан??лы М?л?к??лы?лы Берд?м?хамедов президентт?? м?ндет?н ат?арушы болып сайланды, ол к?п ?замай 2007 жылды? а?панында президентт?к ?ызметке к?р?с?п, оны 2022 жылды? наурызына дей?н ат?арды. 2022 жылды? 12 наурызында ?ткен кезектен тыс президентт?к сайлау н?тижес?нде оны? ?лы Сердар ??рбан??лы?лы Берд?м?хамедов президент болып сайланды.
2023 жылды? ?а?тарынан бер? елд?? за? шы?арушы органы (парламент?) М?ж?л?с болып табылады, ол 125 депутаттан т?рады.
2013 жыл?а дей?н б?л елде б?р ?ана за?ды саяси партия — Т?р?кменстан Демократиялы? партиясы М?ж?л?сте ?к?лд?к еткен. 2013 жылды? 10 ?а?тарында Т?р?кменстан парламент? ?Саяси партиялар туралы? жа?а за? ?абылдады. За? саяси партияларды ??руды? ???ы?ты? нег?здер?н, партияларды? ???ы?тарын, м?ндеттер?н, ?ызмет?н?? кеп?лд?ктер?н ай?ындайды, сондай-а? саяси партияларды? мемлекетт?к мекемелермен ж?не ?зге де ?йымдармен ?арым-?атынасын реттейд?.[31]
2012 жылды? 21 тамызында елде ек?нш? партия — ?нерк?с?пш?лер ж?не к?с?пкерлер партиясы ??рылды. О?ан дей?н елде б?рпартиялы? ж?йе бол?ан.[32] 2013 жыл?ы желто?санда парламентт?к сайлаудан кей?н Парламентке 2 саяси партия, сондай-а? ?йымдар мен т?уелс?з депутаттар сайланды [33]. Барлы? депутаттар президент бас?аратын ?к?метт? толы?ымен ?олдайды[34]. 2014 жылы елде ?ш?нш? партия – Т?р?кменстан Аграрлы? партиясы пайда болды[35].
1992 жылдан бастап 2008 жыл?а дей?н конституцияда та?ы б?р за? шы?арушы орган – та?айындал?ан ж?не сайлан?ан Халы? М?слихаты (Халы? ке?ес?, парламенттен жо?ары, 2507 депутат) к?рсет?лд?. Оны? ??рамына президент, 5 жыл?а сайлан?ан халы? ?к?лдер? М?ж?л?с депутаттары, сот бил?г?н?? ?к?лдер?, министрлер, облысты? ?к?мш?л?к басшылары (облыс – у?лаят ж?не аудан – атырап), ?о?амды? ?йым ?к?лдер?, а?са?алдар к?рд?. Халы? м?слихаты жалпымемлекетт?к саясат м?селелер?н (конституция?а ?згертулер енг?зу, сайлау мен референдум ?тк?зу, елд? дамыту ба?дарламаларын бек?ту ж?не т.б.) тал?ылады. Сессиялар жылына кем?нде б?р рет ?тк?з?лд?. Сапарм?рат Ниязов 2007 жыл?а дей?н Халы? м?слихатыны? ?м?р бойы т?ра?асы болды. Одан кей?н т?ра?а болып ??рбан??лы Берд?м?хамедов сайланды. ?згерт?лген Конституция?а с?йкес Халы? Ке?ес? ?з ?ызмет?н то?татып, оны? ?к?летт?г? М?ж?л?с пен Президентке бер?лд?.[36] Халы? М?слихаты Т?р?кменстанны? 2017 жыл?ы 9 ?азанда?ы № 617-V ?Т?р?кменстан Конституциясына ?згер?стер енг?зу туралы? Конституциялы? за?ына с?йкес ?айта ??рылды.[37] Ал?аш?ы отырыс 2018 жылды? 26 ?ырк?йег?нде ?тт?.[38]
2020 жылды? 24 ?азанында Т?р?кменстанны? сол кездег? б?р палаталы М?ж?л?с? елд?? жа?а ?ос палаталы парламент? туралы ?Т?р?кменстанны? ?лтты? Ке?ес? туралы? республикалы? за?ын ?абылдады. О?ан с?йкес, ?Т?р?кменстан ?лтты? Ке?ес?н?? ?ызмет? Т?р?кменстан Конституциясына, а?ымда?ы За??а ж?не осы органны? ?ызмет?н реттейт?н Т?р?кменстанны? бас?а да нормативт?к ???ы?ты? акт?лер?не с?йкес ж?зеге асырылады?. 2020 жылды? 4 ?арашасында Т?р?кменстан президент? ??рбан??лы Берд?м?хамедов осы за??а ?ол ?ойды. 2021 жылды? 1 ?а?тарында Т?р?кменстан б?р палаталы парламенттен ек? палаталы парламентке к?шт?. Енд? сол уа?ыт?а дей?н елд?? жал?ыз ж?не б?р палаталы парламент? бол?ан М?ж?л?с т?менг? палата?а, ал б?рын М?ж?л?стен б?лек орган рет?нде бол?ан Халы? М?слихаты жо?ар?ы палата?а айналды. Елд?? жа?а, ?ос палаталы парламент?н ??лтты? Ке?ес? (т?р?км. Milli Geňe?) деп атау туралы шеш?м ?абылданды.
2023 жыл?ы президент Сердар Берд?м?хамедовты? реформасы бойынша парламент ?айта б?рпалаталы болып, за? шы?ару органы болып жал?ыз М?ж?л?с ?алды.
Экономикасы
[??деу | ?айнарын ??деу]Экономиканы? барлы? саласында мемлекет ?стемд?к ет?п отыр.
Мемлекетт?к бюджет к?р?с?н?? ?ома?ты б?л?г?н м?най мен газды сырт?а шы?арудан бас?а ма?та и?ру к?с?порындарыны? т?збес?нен т?сет?н салы? та ??райды.
М?нда Менделеев кестес?ндег? элементтерд?? б?р? де бар. Жер?н?? 80% м?най мен газ бар. Осы уа?ыт?а дей?н олардан 144 кен орны табыл?ан. Б?ра? соны? ?з?рге 40-?а жуы?ы ?ана игер?луде. Газды? болжамды ?оры 21-23 трлн м3, ал м?найд?к? 12 млрд тонна?а жуы? дел?нед?.
Жо?ары технология?а нег?зделген ондай к?с?порындар саны ?аз?р 63-ке жеткен. Жыл сайын б?л елде 158 млн м2 ма?та-мата б?йымдары мен 82 мы? тонна ж?п и?р?лед?. Осы ?н?мдер?н Т?р?кменстан ?лемн?? жо?ары дамы?ан 30-дан арты? ел?не шы?арып т?рады.
Жалпы, б?л ел ?лемн?? 80-нен арты? елмен белсенд? сауда-экономикалы? байланыстар жасайды.
?аза?стан мен Т?р?кменстан арасында?ы ??рлы?та?ы шекараны? ?зынды?ы 426 км. Ол 2001 жылы 5 ш?лде к?н? ратификациялан?ан ек?жа?ты кел?с?м-шартпен толы?ымен шегенделген.
2006 жылы ек? елд?? арасында?ы тауар айналымы $153,3 млн к?лем?не жетт?. Б?л 2005 жылмен салыстыр?анда 2,2 есе арты?. Соны? ?ш?нде экспорт $20,7 млн, ал импорт $132,6 млн ??рады.
Т?р?кменстан жа?ы ?аза?станнан нег?з?нен ?с?мд?к ?н?мдер?н, темек?, ?н ж?не химия ?нерк?с?б? ?н?мдер?н импорттайды, ал ?аза?стан минералды ж?не химиялы? ?н?мдер алады.
М?дениет ж?не ?о?ам
[??деу | ?айнарын ??деу]Ниязовты? т?сында м?дени сала мемлекетт?? ба?ылауында болды, жа?а президент Берд?м?хамедов осы саясатты 2008 жылды? ?азан айында ?з?н?? аппараты жанынан "ти?ст? шы?армашылы? ж?мыстарды? к?ркемд?к де?гей?н ба?алау?а ж?не оларды жариялау?а, сахналы? ?ойылым?а, т?с?р?л?м ж?рг?зуге р??сат беруге" ти?с комиссия ??ру туралы ереже шы?арып, бас?арма басында жал?астырды
Т?рк?менстанны? мемлекетт?к т?л?-т?рк? т?лдер?н?? о?ыз тобына жататын т?р?кмен т?л?. Т?р?кменстаннан бас?а, т?л Иран, Ау?анстан, Т?ркия, Ирак, ?ара?алпа?ия, Т?ж?кстан, ?аза?стан, ?збекстан, Ставрополь ?лкес?нде ж?не Ресейд?? Астрахан облысында ке? тарал?ан.
Т?р?кменстанда т?р?кмен т?л?нен бас?а орыс т?л? ке? тарал?ан, сонымен ?атар а?ылшын, ?збек ж?не белуж (Мари оазис?н?? б?рнеше ауылдарында) т?лдер? ?олданылады
?леуметт?к саласы
[??деу | ?айнарын ??деу]М?нда электр ?уаты, газ, су, т?з тег?н. ?о?амды? к?л?кпен ж?руд?? ба?асы 50 манат.[дерекк?з??]
?арулы к?штер?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?рк?менстан ?скер?н?? саны елд?? бейтарап м?ртебес?не байланысты шектелген. Саны аз, 36 500 адам, белсенд? ?скерлер саны бойынша елдер т?з?м?нде 92-ш? орында.[дерекк?з??]
Т?рк?менстанда ?скери ша?ыру жылына ек? рет ?тед?: 1-ш? с?у?рден 30-шы маусым?а дей?н; 1-ш? ?азаннан 31-ш? желто?сан?а дей?н. ?скерге ша?ыру жасы - 18–27 жас аралы?ы. Азаматтарды? ?ызмет ету мерз?м? — 24 ай.[дерекк?з??]
- Танктерд?? нег?зг? т?рлер? — Т-90С, Т-72.
- Жауынгерл?к машиналар -BMP-1/BMP-2/BMP-3, BRM-1K, brdm-1/brdm-2.
- Бронетранспортер — BRDM-1/brdm-2. Т
- Танкке ?арсы зе?б?рек - МТ-12.
- Танкке ?арсы бас?арылатын зымыраны (ПТРК), Конкурс (ПТРК), Штурм (ПТРК), Метис (ПТРК).
- Б?рнеше ?шыру зымыран ж?йес?: БМ - 21 градус, БМ-21 градус-1, БМ-27 дауыл, БМ-30 Торнадо.
- Артиллериялы? ж?йелер: 2С9 "Нона-С", 2С1" ?алампыр", 2с3 Акация, 122 мм гаубица Д-30, 152 мм гаубица зе?б?рег? Д-1, 152 мм гаубица зе?б?рег? Д-20, ПМ-38.
КСРО-ны? ?ызыл Ту Т?рк?стан ?скери округ? Орталы? Азияны? т?уелс?з мемлекеттер? арасында б?л?нгеннен кей?н Т?р?кменстанны? ?лес?не ек? ?р? базада — Мары ?аласы мен Ашхабадты? астында орналас?ан Орталы? Азияда?ы е? ?р? авиациялы? топ к?рд?. ?уе к?штер?нде 250-ге дей?н т?к?ша? ж?не ?рт?рл? ж?йелер бар.[дерекк?з??]
?аз?рг? уа?ытта Т?р?кменстан ?скери-те??з к?штер? Шекара ?скерлер?н?? ?олбасшылы?ына ба?ынады. Флотты? нег?зг? базасы Т?р?кменбашы портында (б?рын?ы Красноводск) орналас?ан. Амударияда?ы Келиф ауылында ?зен флотилиясыны? ша?ын базасы орналас?ан
Та?ы ?ара?ыз
[??деу | ?айнарын ??деу]Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане М?ра?аттал?ан 7 ?а?тарды? 2012 жылы. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
- ↑ a b c d Turkmenistan. International Monetary Fund. Тексер?лд?, 2 маусым 2016.
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексер?лд?, 14 ?ырк?йек 2018.
- ↑ Уничтожение законности в угоду самолюбия диктатора (орыс.). Азатты? радиосы (12 января 2023). Тексер?лд?, 14 маусым 2023.
- ↑ Turkmenistan at Twenty-Five: The High Price of Authoritarianism (а?ыл.). Carnegie: Endownment for International Peace (30 January 2017). Тексер?лд?, 14 маусым 2023.
- ↑ Elections in Turkmenistan — ODIHR — OSCE (а?ыл.). Е?Ы? ресми сайты. Тексер?лд?, 14 маусым 2023.
- ↑ ЗАПАСНОЙ ПРЕЗИДЕНТ. ИСПОЛНИЛСЯ ГОД ПРАВЛЕНИЯ СЕРДАРА БЕРДЫМУХАМЕДОВА (орыс.). НЕЗАВИСИМАЯ (26 марта 2023). Тексер?лд?, 14 маусым 2023.
- ↑ Плюс-минус Эстония (орыс.) (24 февраля 2009). Тексер?лд?, 27 маусым 2023.
- ↑ Annex I: Mid-year population, United Nations estimates: 2008—2017 Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ Turkmenistan (а?ыл.). The World Factbook (?лем фактк?табы, Федералды? тергеу бюросы. Тексер?лд?, 27 маусым 2023.
- ↑ Результаты переписи населения в Туркменистане Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ Религия в Туркменистане Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ Лаумулин М. Религиозная ситуация и угроза религиозного экстремизма в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. — 2012. — Т. 15. — № 1. — С. 72
- ↑ ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА: О свободе вероисповедания и религиозных организациях Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ Platzierungen Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Country Profile: Turkmenistan Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ Paul R. Spickard Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World — Routledge, 2005. — Б. 260. — ISBN 978-0-415-95003-9.
- ↑ Аннанепесов М. "Ахалтекинские экспедиции (Историко-культурное наследие Туркменистана)" (орыс.) (2000).
- ↑ История Ашхабада: время больших перемен (орыс.). ТУРКМЕНИСТАН: Золтой Век (3 мая 2021).
- ↑ Significant Earthquake Wayback Machine м?ра?атында
- ↑ a b ZAKURDAYEWA, Kristina ж?не Nastoya?eye Wremya Nesilden nesle ge?y?n dissidentler yurdy. SSSR dargamazynyň ?ňüsyrasynda, respublikalardaky milli hereketler. Türkmenistan (т?р?км.). Азатты? радиосы (24 а?пан 2022).
- ↑ a b c Запретил СПИД, цирк и золотые зубы: 15 реформ Сапармурата Ниязова (орыс.). ВЕСТИ (28 декабря 2013). Тексер?лд?, 1 ш?лде 2023.
- ↑ ??ла?ан метеоритт? ?з атымен ата?ан диктатор (?аз.) (6 тамыз 2017).
- ↑ The government of Turkmenistan Should Implement the Decision of the UN Human Rights Committee on the Case of Boris Shikhmuradov (а?ыл.). ?Prove They Are Alive!? ?оз?алысы (9 November 2017).
- ↑ Absolute leader's name dropped from anthem (а?ыл.). Reuters (16 December 2008). Тексер?лд?, 19 маусым 2023.
- ↑ В Ашхабаде убрали позолоченный памятник Туркменбаши (орыс.). Интерфакс (24 июля 2017).
- ↑ Умер Мяликгулы Бердымухамедов - отец президента Туркменистана (орыс.). Азатты? радиосы (18 февраля 2021).
- ↑ a b НАДЖИБУЛЛА, Фарангиз Отдал пост сыну, но по-прежнему играет роль лидера. Чем занят ?Аркадаг?? (орыс.). Азатты? радиосы (26 декабря 2022). Тексер?лд?, 1 ш?лде 2023.
- ↑ Новый президент — женоненавистник? Туркменистан вводит жесткие ограничения для женщин (орыс.). Азатты? радиосы (6 марта 2022). Тексер?лд?, 1 ш?лде 2023.
- ↑ Т?р?кменбашысыз Т?р?кменстан. Lenta.ru (17 а?пан 2007).(?олжетпейт?н с?лтеме)
- ↑ Т?р?кменстан парламент? к?ппартиялы? ж?йе туралы за? ?абылдады (орыс.) (10 января 2011).(?олжетпейт?н с?лтеме)
- ↑ Т?р?кменстанда ек?нш? партия пайда болды. Азатты? радиосы (22 тамыз 2012).
- ↑ Алтын д?у?р. turkmenistan.gov.tm.(?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 10 ш?лде 2019.
- ↑ Т?р?кменстанны? жа?а парламент?нде е? к?п мандатты Демократиялы? партия алды (орыс.). РИА Новости (20131218T2203+0400Z).(?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 10 ш?лде 2019.
- ↑ Т?р?кменстанда ?ш?нш? саяси партия – Аграрлы? партия ??рылуда (орыс.). РИА Новости (20140910T2149+0400Z).(?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 21 маусым 2019.
- ↑ Т?р?кменстан - ел туралы жалпы м?л?меттер. info-country.ru.(?олжетпейт?н с?лтеме)
- ↑ Конституционный закон Туркменистана "О внесении дополнения в Конституцию Туркменистана".(?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 14 мамыр 2019.
- ↑ Халы? ке?ес?н?? б?р?нш? отырысында Т?р?кменстанды дамытуды? басым ба?ыттары тал?ыланды | Интернет-газет Turkmenistan.Ru. www.turkmenistan.ru.(?олжетпейт?н с?лтеме) Тексер?лд?, 9 а?пан 2019.
