“自力更生才有幸福”——广西一对残疾夫妻自立自强的佳话

Парсылар
???? (фарсылар)
Б?к?л халы?ты? саны
百度 每个小孩子，第一个他的资质有差异，用他的资质比较强的部分去导引他比较容易，所以万般皆下品，唯有读书高这个观念是错的。 55 млн.
Е? к?п тарал?ан айма?тар
Иран	50 003 000
Т?ркия	624 000
Ау?анстан	577 000
БА?	455 000
Ирак	419 000
А?Ш	336 000
Т?лдер?
парсы т?л?
Д?н?
м?сылман-шииттер

Парсылар (Персылар) (?з атауы – фарсы, ирани) — ?лт, Иранны? нег?зг? хал?ы. А?Ш, Ирак, Аустрия, Франция, ?лыбритания, ТМД елдер?, т.б. мемлекеттерде де т?рады. Жалпы саны 55 млн. адам.

Этноним?

Б?л халы? тарихта ?р? мемлекет ??ра б?лген ?ауым. ?аза?тар кей?нг? парсыларды ?ызылбас деп ата?ан. Олар – к?не д?у?рден б?г?нг? к?нге дей?н мы?ты, ?уантты, ел ??ра б?лген халы?. Парсы ел? 1935 жылы ресми т?рде мемлекет атауын ?згерт?п, Иран деген атау?а к?шт?. Б?ра? ?парсы? атауы ?лем т?лдер?н?? к?б?нде сол к?й?нде са?талып ?алды, ?парсы к?лем??, ?парсы мысы?ы? т.б. Б?л ?ауымны? ?парсы? атауынан бас тартуына тарихи санасы себеп болды. ?йткен? парсылар ?здер?н ?парсы? деп емес, ?арийд?? ?рпа?ымыз? деп санайды. Ал олар?а парсы атауын бер?п, айдар та??ан к?рш? ?ауымдар болатын. Соларды? б?р? – гректер. Парсылар мен гректер ?за? жыл со?ыс?ан елдер. Сонды?тан мемлекетке ?Арий жер??, ?Эран? деген ма?ынамен ??сас ?Иран? деген атауды ?оюды ж?н сана?ан. Басында мемлекет атауы ?згерген кезде, жерг?л?кт? халы? ?арсы бол?ан. Кей?н иран шахы 1959 жылы ?Иран? мен ?Парсы? атауын те? д?режеде ?олдану ж?н?нде ?к?м шы?арады. Ек? атауды? м?ртебес? те?ескендей болды. Б?ра? уа?ыт ?те келе ша?ын ?р? айту?а же??л ?Иран? атауы басымды? ала бастады.

Т?л?

Парсы т?л?нде с?йлейд?. Парсы т?л?н?? жазуы ?осымша д?йекш? (диакритикалы?) белг?лер? бар араб ?л?пби?не нег?зделген. Парсы т?л? ежелг? жазба д?ст?р?не, IX ?асырды? б?р?нш? жартысында?ы е? ??нды ескертк?штерге ие.

Д?н?

Д?н? бойынша олар м?сылман-шииттер, азда?ан с?ннитт?к м?сылмандар бар. Ислам д?н? 7 ?асырда, арабтар елд? жаулап ал?аннан кей?н тарады. Б??ан дей?н парсылар зороастризмд? ?станды.

Тарихы

Парсылар.

Ежелг? иран тайпалары Орталы? Азиядан б.з.б. 2-мы?жылды? со?ында о?т?ст?к-батыс ???рлерге ?оныстан?ан. Олар Мидия мемлекет?нде, Ахемен ?улет? ??р?ан мемлекетте нег?зг? р?л ат?арды. 7 ?асырда?ы араб шап?ыншылы?ынан кей?н парсылар арасында ислам д?н? тарала бастады. Парсыларды? этникалы? тарихында арабтардан со? т?р?ктер (11 – 12 ?асырлар, салж??тар), т?рк?-мо??олдар (13 –14 ?асырлар, Х?ла?у ?улет?) ?з ?здер?н ?алдырды. 16 ?асырды? бас кез?нде парсылар иранды? Сефеви ?улет?не ба?ынса, 19 ?асырды? орта т?сында олар?а ?аджарлар ?з ?стемд?г?н орнатты. Парсыларды? одан ?р? ?алыптасуына араб, т?р?к, мо??ол тайпалары да ?атысты. 19 ?асырды? ая?ында парсыларды? ?лт болып ?алыптасуы басталды, ол б?г?нг? к?нге дей?н жал?асуда. Иранны? бас?а ?лттарыны? парсыларыны?, е? алдымен, иран тобыны? т?лдер?нде ассимиляциялану процес? ж?р?п жатыр.

К?с?б?

Парсылар ежелден суармалы ег?нш?л?кпен айналысты; бидай, тары, к?р?ш, ма?та, арпа, шай, ?ызылша, т.б. д?нд? да?ылдар ект?, ?ой ?с?рд?. ?алалы? жерлерде ?ол?нер мен сауда дамыды. Парсы шеберлер? жаса?ан к?лемдер, керамикалы? ыдыстар, зергерл?к б?йымдар к?п елдерде жо?ары ба?аланады. Парсы ж?мысшыларыны? б?р б?л?г? – м?найшылар, то?ымашылар, тем?ржолшылар, т.б.

Т?рмыс салты

Парсыларды? ма?ызды д?ст?рлер?н?? б?р? - ?она?жайлылы?. ?она?тар?а ерекше к???л б?л?н?п, жылы леб?збен, ??рметпен ?арсы алады. ?й иелер? ?она?тарды е? жа?сы та?амдар мен сусындармен сыйлау?а, олар?а ?она?жайлы? пен ?ам?орлы? к?рсетуге тырысады. Та?ы б?р ма?ызды д?ст?р - отбасылы? ?арым-?атынас. Отбасы парсы ?м?р?нде басты р?л ат?арады ж?не олар отбасылы? ?арым-?атынас?а ?атысты д?ст?рлерге ?лкен м?н беред?.

Парсы д?ст?рлер?н?? к?рнект? ерекшел?ктер?н?? б?р? - р?м?здер мен символды? ?имылдарды? к?п ?олданылуы. Парсы д?ст?рлер? мен ?дет-??рыптарыны? таби?атпен, ег?нш?л?кпен де байланысы бар. К?птеген мерекелер мен р?с?мдер ег?нш?л?кпен, ег?н жинаумен ж?не таби?и ??дайлар?а табынумен байланысты. Б?л парсылар?а ?здер?н?? тарихи тамырларымен байланысын са?тау?а ж?не таби?атты? м?н?н т?с?нуге м?мк?нд?к беред?.

Елд? мекендер? мен д?ст?рл? баспаналары

Елд? мекендер? ретс?з орналас?ан. Иранда таулы жер басым бол?анды?тан, оларды? ауылдары бас?а таулы халы?тарды? ауылдарына ??сас. Елд? мекенн?? та?ы б?р т?р? – кале (бек?н?с). Оны? а?аш ?оршауы мен ?а?пасы бар. Т?р?ын ?й саманнан, к?рп?штен т?р?ызылып, т?бес? ?амыспен жабылды. ??рылыста а?аш пен к?рп?ш ?олданылады. ?йлерд?? ?абыр?алары к?шеге ?арайды, ал ?ш?нде жабы? аула бар. Кейде аулада веранда (аиван) салынады. ?шк? б?л?г? еркек (бирун) ж?не ?йел (эндерун) б?л?г? болып б?л?нед?. Жи?аздар, к?лемдер, т?сен?штер к?ндел?кт? ?м?рде ?олданылады. Ыдыс-ая?, ??ралдар, заттар ?абыр?ада?а ?уыстарда (тауашаларда) са?талады. Жылыту ?ш?н оша?, пеш ж?не мангал ?олданылады.

?Тарихи костюм? к?табынан парсы ки?м?н?? ?лг?лер? (1888)

Д?ст?рл? ки?мдер?

Ерлер матадан т?г?лген к?йлек, шалбар, ?ст??г? жа?ына же?с?з каба, ?ой тер?с?нен т?г?лген к?ртеше кид?. Парсылар ж?бект? де ?олданды, ал нег?зг? т?стер ?за? уа?ыт бойы ?ою ?ызыл ж?не к?лг?н болды. Мидия костюм? тек жо?ары д?режелер мен сарай ?ызметкерлер?не ?ол жет?мд? болды. Сыйлы??а костюм алу ??рметт? деп саналды ол патша сыйлы?ы рет?нде ?абылданды.

?йелдерд?? нег?зг? ки?м? – к?йлек, кофта, б?к?л денес?н жауып т?ратын чадра болды. Ау?атты парсылар ?нжу-маржанмен безенд?р?лген кафтандар мен ?дем? ?рнектер? бар ?шк?р ?алпа?тар киген. ?ыздар к?йлектер?н?? ?ст?нен м?лд?р шапан кид?. Ая? ки?м рет?нде был?арыдан жасал?ан ая? ки?м немесе ет?к та?далды. Ерлерд?? ая? ки?м? ?арапайымдылы?ымен ерекшеленсе, ?йелдерд?? ая? ки?м? кестемен безенд?р?лген.

Д?ст?рл? та?амдары

Парсы к?уабы

Парсы та?амдары ?те алуан т?рл?. ?арапайым халы? етт? аптасына б?р, ауыл т?р?ындары мен к?шпел?лерд?? к?птеген тайпалары оны ?те сирек ?абылдайды, ?детте ерекше жа?дайларда, мысалы, ?йлену тойларында. ?ыста к?д?мг? тама?ы – нан мен ?р?мш?к, жазда – нан мен жем?с. Кейде олар б?л та?амды сорпамен, ?ыш?ыл с?тпен, кепт?р?лген жем?стермен ж?не ?атты п?с?р?лген ж?мырт?алармен ?ртараптандырады. Персияны? о?т?ст?г?нде ??рма ?те арзан ?р? жа?сы та?ам к?з? болып табылады. Жазда шаруа салат, ж?з?м, ?р?к ж?не ?ияр жейд?, б?л та?амды нан, ?р?мш?к ж?не с?збемен т?рленд?ред?.

?алаларда кебаб парсыларды? е? с?й?кт? та?амы болып саналады. Оны майдалап турал?ан ?ой ет?нен жасайды, ол пиязбен б?рге ?уырып, ысты? т?тынады. Барлы? жаста?ы парсылар т?тт?лерд? ?те жа?сы к?ред?, к?мпиттерд?? к?пш?л?г? лимон шырынынан жасал?ан. Балы?ты тек жа?алауда?ы ?алаларда жейд?. Д?ни ?ызметкерлерге ?оян ет?н жеуге тыйым салын?ан. Бас?а та?амдар ?рдайым дерл?к чило деп аталатын майсыз п?с?р?лген к?р?шпен дайындалады. К?б?несе тауы? ет?, кек?л?к немесе ?ой ет?, грек жа??а?ы, анар шырыны ж?не ер?ген сары май ?осыл?ан т?зды? т?р? (фисинджан) бер?лед?.

Фольклоры

Классикалы? иран поэзиясы (рубаилар, ?азалдар, т.б.) бай парсы фольклорымен байланысты. Батыр Рустам т.б. туралы эпикалы? ??г?мелер мен а?ыздар бар. Парсыларды? к?с?би ж?не халы? музыкасыны? ?асырлы? д?ст?р? бар. Парсы ?ндер? нег?з?нен монодиялык (б?р дауысты) т?рде орындалады. Халы? музыкасыны? теснифи (баллады), теранс (жерг?л?кт? ?уен), касида (ода), ?азал (лирикалы? ?н) т?рлер? ке? тара?ан. Сазды аспаптары: саз, тар (?шект?), кеманча (ыс?ылы), керней, зурна (?рлемел?), зарб (со?палы). Жалпы иранды? музыка ежелг? д?у?р мен орта ?асырлардан бер? айтарлы?тай эволюциядан ?ткен айма??а ?ана т?н т?рл? музыкалы? аспаптарды пайдаланады. Д?ст?рл? Сасани музыкасында октава он жет? тон?а б?л?нген. 13 ?асырды? ая?ында иранды? музыка да батысты? ?р?птестер?не ??сайтын он ек? интервалды октаваны са?тап ?алды.

?аза?станда?ы парсылар

?аза?станны? парсы диаспорасы саныны? жалпы динамикасы мынадай:

• 1970 жылы - 2 983 адам;
• 1979 жылы - 2 916 адам;
• 1989 жылы - 3 125 адам;
• 1999 жылы - 2 869 адам;
• 2009 жылы - 4 819 адам.

Нег?з?нен Т?рк?стан облысында т?рады (80,0%).

С?лтеме

• Орта??орда б??ан ?атысты медиафайлдар бар: Парсылар

С?лтемелер

• Иран