山西全省燃气资源整合重组全面开启

Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? (Д.И. Менделеев кестес?) – элементтерд?? ?рт?рл? ?асиеттер?н?? атом ядросы зарядына т?уелд?л?г?н белг?лейт?н химиялы? элементтерд?? ж?ктелу рет?.
ПЖ ата?ты орыс химиг? Д.И. Менделеевт?? 1869 жылы аш?ан периодты? за?ыны? графикалы? т?рде бейнелену? болып табылады. Оны? бастап?ы н?с?асын Д.И. Менделеев 1869-1871 жылдары шы?ар?ан ед? ж?не б?л н?с?асында элементтерд?? ?асиеттер?н?? оларды? атомды? салма?ына (?аз?рг?ше атомды? массасына) т?уелд?л?г?н к?рсеткен ед?.
Периодты? ж?йен? суреттеуд?? (аналитикалы? ?исы? сызы?тар, кестелер, геометриялы? фигуралар ж?не т.с.с.) барлы?ы б?рнеше ж?здеген [1] (к?табында 400 -ден астам деп айтылады) н?с?асы ?сыныл?ан. Ж?йен?? ?аз?рг? кездег? н?с?асында элементтерд? ек??лшемд? кестеге жина?тау ?арастырылады. М?нда?ы ?рб?р ба?ана (периодты? ж?йен?? тобы) нег?зг? физика-химиялы? ?асиеттерд? аны?таса, ?атарлар периодты? ж?йен?? периодын ??райды ж?не белг?л? м?лшерде б?р-б?р?не ??сас боп келед?. Периодты? ж?йен?? б?рнеше т?р? бар. Оны? ?ш?нде жи? ?олданылатыны – ?зын (32), ?ыс?а (9) ж?не орташа ?зын (18) т?рлер?.
Периодты? ж?йес?н?? ашылу тарихы
[??деу?| ?айнарын ??деу]Ал?аш?ы кестеде Д.И. Менделеев ?л? ашылма?ан б?рнеше элементтер бар екен?н болжап, олар?а кестеде ти?ст? орын ?алдырып, кейб?р ?асиеттер?н к?н? б?рын айтып берд?. Сондай болжан?ан “экоалюминий” (1875 ж. француз химиг? П. Лекок де Буабордан аш?ан ?аз?рг? галлий Ga), “экабор” (швед ?алымы Л. Нильсон 1879 ж. аш?ан скандий Sc) ж?не “экасилиций” (1886 ж. нем?с ?алымы К.Винклир аш?ан германий Ge) элементтер? кей?н ашылды. Сонымен ?атар Менделеев марганецке (?аз?рг? технеций Тс ж?не рений Re), теллурге (полоний Ро), йод?а (астат At), цезийге (франций Fr), барийге (радий Ra), тантал?а (протактиний Ра) ??сас элементтерд?? бар екен?н айт?ан. К?н? б?рын болжан?ан ?асиеттер мен аны?тал?ан ?асиеттерд?? д?л келу? Д.И. Менделеевт?? периодты за?ын д?ние ж?з? ?алымдарына танытты. Радиоактивт?к ыдырауды? (1806), рентген с?улелер?н?? (1895) ашылуы, нем?с физиг? М. Планкт?? с?уле шы?аруды? квантты? теориясын (1900), а?ылшын физиг? Э. Резерфордты? атомны? планетарлы? модел?н (1911) жасауы, Н. Борды? атомны? ??рылыс теориясын ?сынуы (1913) атомны? к?рдел? таби?аты мен периодты? ж?йе ??рылымыны? физикалы? м?н?н т?с?нд?рд?. А?ылшын физиг? Г. Мозли е?бектер?н?? н?тижес?нде Д.И. Менделеев ?сын?ан ?р элементт?? рет н?мер?н?? оны? ядро зарядымен те? болуы, сондай-а? атомда?ы электрондар саныны? аны?талуы, оларды? орналасуында?ы периодты? за?ны? т?тастай ?шк? сырын ашты. Бор теориясын ?р? ?арай нем?с физиг? А. Зоммерфельдт?? дамытуы, кей?н швейцариялы? физик В. Паули принцип?н?? шы?уы электронды? ?р ?абы?та орналасу за?дылы?ын аны?тады. ?аз?рг? элементтерд?? периодты? ж?йес?н 126 химиялы? элементт? ?амтиды, олардан трансуран элементтер? (Z = 93 – 110) ж?не кейб?р элементтер Z = 43 (Tc), Z = 61 (Pm), Z = 85 (At), Z = 87 (Fr) жасанды жолмен алын?ан. Д.И. Менделеев ПЖ жаса?аннан бер? оны ке??ст?кте немесе жазы?ты?та орналастыруды? графикт?к ?р т?рл? н?с?алары ?сыныл?анмен, Д.И. Менделеевт?? ы?шамды ?ыс?а ж?не ?зын периодты кесте т?р?ндег? н?с?асы к?б?рек ?олданылады.
1860 жылы Карлсруэдег? съезде атом-молекулалы? ?л?м ма??лдан?аннан кей?н ?алымдар элементтерд? ж?йелеумен айналыса бастады. Ал?аш?ы ж?йелеу элементтерд? металдар мен бейметалдар?а б?луден басталды. Д.И. Менделеевке дей?н элементтерд? ж?йелеумен Деберейнер, Шанкартуа, Ньюлендс, Мейер сия?ты ?алымдар айналыс?ан. Осы ?алымдарды? е?бектер?н ескере келе, оларды? кемш?л?ктер?н толы?тыра отырып, Д.И. Менделеев 1869 жылы ?з?н?? "Химиялы? элементтерд?? периодты? за?ын" ?сынды. Ал?аш рет б?л за?ны? нег?зг? ?а?идалары 1869 жылы 18 а?панда "Орыс химия ?о?амыны?" отырысында жарияланды.
Периодты? за?ны? нег?зг? ?а?идалары (1869 жыл):
- Элементтерд? атомды? салма?тарыны? ?су рет?мен орналастырса?, оларды? ?асиеттер? периодты ?айталанады.
- Элементтерд?? ?асиеттер?н сипаттайтын т?ра?ты шама – атомды? салма?;, ?асиеттер?не с?йен?п, элементтерд?? атомды? салма?тарын т?зетуге болады.
- Жа?а элементтер бар, оларды зерттеу керек.
Д.И. Менделеев 1871 жылы жаса?ан кестес?нде 12 элементке орын ?алдырып, 10 элементт?? атомды? салма?тарын т?зет?п, атомды? салма?тары 44, 64, 72 болатын элементтерд?? ?асиеттер?н аса д?лд?кпен болжады.
Периодты? за?ны? Д.И. Менделеев берген т?жырымдамасы: "Элементтерд?? ?асиеттер?, сонды?тан да олардан т?з?лет?н жай ж?не к?рдел? денелерд?? формасы мен ?асиеттер? оларды? атомды? салма?тарына периодты т?рде т?уелд?".
?аз?рг? кезде периодты? за? келес?дей о?ылады: "Элементтерд?? ?асиеттер?, сонды?тан да олар т?зет?н жай заттар мен к?рдел? ?осылыстарды? формасы ж?не ?асиеттер? элементт?? ядро зарядына периодты т?рде т?уелд?".
Периодты? ж?йес?н?? ??рылымы
[??деу?| ?айнарын ??деу]?аз?рг? кездег? периодты? ж?йеде барлы? элементтер рет бойынша н?м?рленген. Элементтерд?? н?мер? ретт?к немесе атомды? н?м?р деп аталады. Ол сонымен ?атар элемент атомыны? ядросында?ы протондар санына те?. Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес?н ??растыруда?ы нег?зг? принцип – барлы? элементтерд? периодтар мен топтар?а б?л?п орналастыру.
Периодты? ж?йен?? к?птеген н?с?алары бар, ке? ?олданылатындарына ?ыс?а н?с?а мен ?зын н?с?а жатады.
Периодты? ж?йен?? ?ыс?а н?с?асында ?р топ ?з кезег?нде нег?зг? (а) ж?не ?осымша (б) топшалар?а б?л?нед?. Топшаларда?ы элементтер ?зара химиялы? ?асиеттер? жа?ынан ?те ??сас. Периодты? ж?йен?? ?зын н?с?асында ?атарлар мен топшалар жо?.
Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? (?ыс?а н?с?а) | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Топ | |||||||||||
аIб | аIIб | аIIIб | аIVб | аVб | аVIб | аVIIб | |||||
1 | I | 1 H Сутег? |
2 He Гелий | ||||||||
2 | II | 3 Li Литий |
4 Be Бериллий |
5 B Бор |
6 C К?м?ртег? |
7 N Азот |
8 O Оттег? |
9 F Фтор |
10 Ne Неон | ||
3 | III | 11 Na Натрий |
12 Mg Магний |
13 Al Алюминий |
14 Si Кремний |
15 P Фосфор |
16 S К?к?рт |
17 Cl Хлор |
18 Ar Аргон | ||
4 | IV | 19 K Калий |
20 Ca Кальций |
21 Sc Скандий |
22 Ti Титан |
23 V Ванадий |
24 Cr Хром |
25 Mn Марганец |
26 Fe Тем?р |
27 Co Кобальт |
28 Ni Никель |
V | 29 Cu Мыс |
30 Zn Мырыш |
31 Ga Галлий |
32 Ge Германий |
33 As К?ш?н |
34 Se Селен |
35 Br Бром |
36 Kr Криптон | |||
5 | VI | 37 Rb Рубидий |
38 Sr Стронций |
39 Y Иттрий |
40 Zr Цирконий |
41 Nb Ниобий |
42 Mo Молибден |
43 Tc Технеций |
44 Ru Рутений |
45 Rh Родий |
46 Pd Палладий |
VII | 47 Ag К?м?с |
48 Cd Кадмий |
49 In Индий |
50 Sn ?алайы |
51 Sb С?рме |
52 Te Теллур |
53 I Йод |
54 Xe Ксенон | |||
6 | VIII | 55 Cs Цезий |
56 Ba Барий |
57-71 * - |
72 Hf Гафний |
73 Ta Тантал |
74 W Вольфрам |
75 Re Рений |
76 Os Осмий |
77 Ir Иридий |
78 Pt Платина |
IX | 79 Au Алтын |
80 Hg Сынап |
81 Tl Таллий |
82 Pb ?ор?асын |
83 Bi Висмут |
84 Po Полоний |
85 At Астат |
86 Rn Радон | |||
7 | X | 87 Fr Франций |
88 Ra Радий |
89-103 ** - |
104 Rf Резерфордий |
105 Db Дубний |
106 Sg Сиборгий |
107 Bh Борий |
108 Hs Хассий |
109 Mt Мейтнерий |
110 Ds Дармштадтий |
XI | 111 Rg Рентгений |
112 Cn Коперниций |
113 Nh Нихоний |
114 Fl Флеровий |
115 Mc Московий |
116 Lv Ливерморий |
117 Ts Теннессин |
118 Og Оганесон | |||
Жо?ар?ы оксидтер? | R2O | R2O3 | RO | RO2 | R2O5 | RO3 | R2O7 | ||||
?ш?ыш сутегт? ?осылыстары | [(RH3)x] | RH4 | RH3 | RH2 | RH |
* | 57 La Лантан |
58 Ce Церий |
59 Pr Празеодим |
60 Nd Неодим |
61 Pm Прометий |
62 Sm Самарий |
63 Eu Еуропий |
64 Gd Гадолиний |
65 Tb Тербий |
66 Dy Диспрозий |
67 Ho Гольмий |
68 Er Эрбий |
69 Tm Тулий |
70 Yb Иттербий |
71 Lu Лютеций |
** | 89 Ac Актиний |
90 Th Торий |
91 Pa Протактиний |
92 U Уран |
93 Np Нептуний |
94 Pu Плутоний |
95 Am Америций |
96 Cm Кюрий |
97 Bk Берклий |
98 Cf Калифорний |
99 Es Эйнштейний |
100 Fm Фермий |
101 Md Менделевий |
102 No Нобелий |
103 Lr Лоуренсий |
Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? (?зын н?с?а) | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Топ → Период ↓ |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | |
1 | 1 H Сутег? |
2 He Гелий | |||||||||||||||||
2 | 3 Li Литий |
4 Be Бериллий |
5 B Бор |
6 C К?м?ртег? |
7 N Азот |
8 O Оттег? |
9 F Фтор |
10 Ne Неон | |||||||||||
3 | 11 Na Натрий |
12 Mg Магний |
13 Al Алюминий |
14 Si Кремний |
15 P Фосфор |
16 S К?к?рт |
17 Cl Хлор |
18 Ar Аргон | |||||||||||
4 | 19 K Калий |
20 Ca Кальций |
21 Sc Скандий |
22 Ti Титан |
23 V Ванадий |
24 Cr Хром |
25 Mn Марганец |
26 Fe Тем?р |
27 Co Кобальт |
28 Ni Никель |
29 Cu Мыс |
30 Zn Мырыш |
31 Ga Галлий |
32 Ge Германий |
33 As К?ш?н |
34 Se Селен |
35 Br Бром |
36 Kr Криптон | |
5 | 37 Rb Рубидий |
38 Sr Стронций |
39 Y Иттрий |
40 Zr Цирконий |
41 Nb Ниобий |
42 Mo Молибден |
43 Tc Технеций |
44 Ru Рубидий |
45 Rh Рутений |
46 Pd Палладий |
47 Ag К?м?с |
48 Cd Кадмий |
49 In Индий |
50 Sn ?алайы |
51 Sb С?рме |
52 Te Теллур |
53 I Йод |
54 Xe Ксенон | |
6 | 55 Cs Цезий |
56 Ba Барий |
57-71 * - |
72 Hf Гафний |
73 Ta Тантал |
74 W Вольфрам |
75 Re Рений |
76 Os Осмий |
77 Ir Иридий |
78 Pt Платина |
79 Au Алтын |
80 Hg Сынап |
81 Tl Таллий |
82 Pb ?ор?асын |
83 Bi Висмут |
84 Po Полоний |
85 At Астат |
86 Rn Радон | |
7 | 87 Fr Франций |
88 Ra Радий |
89-103 ** - |
104 Rf Резерфордий |
105 Db Дубний |
106 Sg Сиборгий |
107 Bh Борий |
108 Hs Хассий |
109 Mt Мейтнерий |
110 Ds Дармштадтий |
111 Rg Рентгений |
112 Cn Коперниций |
113 Nh Нихоний |
114 Fl Флеровий |
115 Mc Московий |
116 Lv Ливерморий |
117 Ts Теннессин |
118 Og Оганесон | |
* | 57 La Лантан |
58 Ce Церий |
59 Pr Празеодим |
60 Nd Неодим |
61 Pm Прометий |
62 Sm Самарий |
63 Eu Еуропий |
64 Gd Гадолиний |
65 Tb Тербий |
66 Dy Диспрозий |
67 Ho Гольмий |
68 Er Эрбий |
69 Tm Тулий |
70 Yb Иттербий |
71 Lu Лютеций |
||||
** | 89 Ac Актиний |
90 Th Торий |
91 Pa Протактиний |
92 U Уран |
93 Np Нептуний |
94 Pu Плутоний |
95 Am Америций |
96 Cm Кюрий |
97 Bk Берклий |
98 Cf Калифорний |
99 Es Эйнштейний |
100 Fm Фермий |
101 Md Менделевий |
102 No Нобелий |
103 Lr Лоуренсий | ||||
Периодтар
[??деу?| ?айнарын ??деу]Период деп с?лт?л?к металдан басталып инертт? газбен ая?талатын элементтер тобын айтады. Периодтар к?лдене? ?атарлардан т?рады. Периодты? ж?йеде 7 период бар, олар рим сандарымен белг?леген. I, II ж?не III периодтар б?р ?атардан т?рады ж?не к?ш? периодтар деп аталады, ал IV, V, VI, VII периодтар ек? ?атардан т?рады, оларды ?лкен периодтар деп атайды. Б?р?нш? периодта 2 элемент, ек?нш? ж?не ?ш?нш? периодтарда 8-ден, т?рт?нш? мен бес?нш?де 18-ден, алтыншыда 32 элемент, жет?нш? периодта (ол ?л? ая?талма?ан) 32 элемент бар. ?рб?р период, б?р?нш?ден бас?асы, с?лт?л?к металдан басталып, инертт? элементпен (инертт? газдармен) ая?талады.
?р периодта 2, 8, 18, 32 элемент болады.
- Б?р?нш? периодты? ерекшел?г? – онда ек? элемент ?ана: Н мен Не орналас?ан. Сутект?? с?лт?л?к металдар?а да, галогендерге де ??сайтын орта? ?асиет?не байланысты оны к?б?не ?a кейде V??а топша?а да орналастырады.
- Ек?нш? периодта 8 элемент ( L? – Ne) бар. Ол с?лт?л?к металл литийден L? басталады, одан кей?нг? ?? валентт? Ве металл, ал ??? валентт? В элементт?н?? металды? ?асиет? кем?п, ?V валентт? к?м?ртектен бейметалдар басталады, оларды? (N, О, F) тоты?у д?режелер? тер?с. Период инертт? газ – неонмен (Ne) ая?талады.
- ?ш?нш? периодта да 8 элемент орналас?ан (Na – Ar). Оларды? ?асиеттер?н?? ?згеру сипаты ек?нш? период элементтер?не ??сас, дегенмен Mg-мен Al-д?? Ве-мен В-?а ?ара?анда металды? ?асиет? басымдау, сондай-а? бейметалдар – P, S, Cl-ды? ек?нш? периодта?ы “??састардан” айырмашылы?ы олар ?здер?не т?н е? жо?ары о? валентт?ктер?н к?рсете алады. Менделеев ?? ж?не ??? период элементтер?н "типт?к элементтер" деп ата?ан, себеб? – оларды? б?р? де таби?атта ке? тарал?ан элементтер.
Ал?аш?ы ?-??? периодты? элементтер? нег?зг? топшалар?а (а) ?ана к?ред?. ?аз?рг? технологиялар бойынша б?л периодтарды? ал?аш?ы ек? элемент? (с?лт?л?к ж?не с?лт?л?к-жер металдар) ?а, ??а топшаларды ??райтын s-элементтерден т?рады (кестеде олар ?ызыл т?ске боял?ан), ?ал?ан алтауы (B – Ne; Al – Ar) ???а, V???а топшаларды ??райтын р-элементтерден т?рады (кестеде олар сары т?ст?). К?ш? периодтар деп атал?ан б?л ?ш период элементтер?н?? рет н?м?р? арт?ан сайын атом радиустары к?ш?рей?п, кей?нг? атомны? сырт?ы ?абы?ында?ы электрондар саны к?бейгенде, оларды? ядромен тартылысы артып, атом радиустары сы?ыла бастайды. Е? ?лкен радиус периодты? басында орналас?ан с?лт?л?к метал?а т?н. Период бойынша солдан о??а ?арай атом радиустарыны? б?ршама к?ш?рею? бай?алады. Осындай за?дылы? оларды? йондарыны? радиустарыны? ?згеру?нен де бай?алады.
- Т?рт?нш? периодта 18 элемент бар ( К – Кr), ол – ?лкен периодтарды? ал?аш?ысы. М?нда с?лт?л?к ж?не с?лт?л?к-жер металдардан кей?н ауыспалы деп аталатын 10 элемент (Sc – Zn) орналасады. Б?ларды d – элементтер деп атайды (кестеде к?к т?ст?), олар да ?осымша топшалар?а к?ред?. Ауыспалы элементтер т?гелдей металдар, Fe – Co – N? триадасынан бас?асы ?здер?не т?н е? жо?ары валентт?ктер?н к?рсетед?. Со??ы алты p-элементтер (Ga – Kr) нег?зг? топша?а (a) к?ред?, ?асиеттер?н?? ?згеру? б?рын айт?ан ?? ж?не ??? период элементтер?не ??сас.
- Бес?нш? периодта 18 элемент (Rb – Xe) бар, ??рылысы т?рт?нш? период?а ??сас. Одан айырмашылы?ы ауыспалы элементтер де, ксенон да (Xe) ?з?не т?н е? жо?ары о? валентт?ктер?н к?рсете алады. Со??ы галоген – йодта азда?ан металды? ?асиет пайда болады.
- Алтыншы периодта 32 (Cs – Rn) элемент бар. Онда ауыспалы 10 элементпен (La, Hf – Hg) ?атар 14f - элементтер, лантаноидтар (кестеде жасыл т?ст?) орналас?ан.
- Жет?нш? периодта да францийден (Fr) басталатын 32 элемент болу?а ти?ст?, б?ра? ол ?л? ая?талма?ан (12 элемент ?л? табыл?ан жо?).
- М?нда да алтыншы периодта?ыдай 89 - элементтен кей?н 14f - элементтер – актиноидтар орналас?ан (Th – Lr). Оларды? тоты?у д?режес? лантаноидтардан де жо?ары болады (??? – V??). Лантаноидтар мен актиноидтар кестен?? т?р? ы?шамды болу ?ш?н т?мен?рек жеке ек? ?атар ет?п орналастырыл?ан. Оларды кестедег? ?здер?н?? за?ды орнына ?ойып, к?лдене? ?атарларды ?зартса?, периодты? т?р шы?ады. Онда атомдарды? электронды? ??рылымына сай ??састы?ын аны?ыра? бай?ау?а болады. ?ыс?а кестедег? топ н?м?р?, жалпы ал?анда, онда орналас?ан элементтерд?? валентт?г?, электрондар санына сай келед?. Б?р топшада?ы элементтерд?? ??састы?ы оларды? валентт?к ?абаттарыны? электронды? конфигурациясыны? периодты т?рде ?айталанып кел?п отыр?анды?ымен т?с?нд?р?лед?. Элементтер ?асиеттер?н?? периодты т?рде ?айталануы оларды? электронды? ??рылымыны? периодты ?айталануымен сай келет?н? де осыдан. Атомдарда?ы электронды? конфигурацияны? ?алыптасуын жалпы былай к?рсетуге болады:
- т.с.с.
?атарлар
[??деу?| ?айнарын ??деу]Периодтарда араб сандарымен белг?ленген 10 ?атар к?ред?. ?лкен периодтарды? ж?п ?атарларында (т?рт?нш?, алтыншы, сег?з?нш? ж?не оныншы) тек металдар т?р ж?не б?л ?атарларда?ы элементтерд?? ?асиеттер? аздап ?ана ?згеред?. ?лкен периодтарды? та? ?атарларында?ы (бес?нш?, жет?нш?, то?ызыншы) элементт?? ?асиеттер? ?атарда?ы типт?к элементтердег? сия?ты солдан о??а ?арай ?згеред?.
Д.И. Менделеев II ж?не III период элементтер?н типт?к деп атады. Б?л элементтерд?? ?асиеттер? типт?к металдан ек?дайлы элементтерге одан бейметалл мен инертт? газ?а ?арай за?дылы?пен ?згеред?. Сонымен ?атар, периодтарда элемент ?осылыстарыны? ?асиеттер? ж?не формалары да за?дылы?пен ?згеред?.
?лкен периодтарды? элементтер? тоты?у д?режелер? бойынша (Д.И. Менделеевт?? кез?нде ол валентт?л?к бойынша дел?нд?) ек? ?атар?а б?л?нген. Мысалы IV периодта?ы элементтерд?? тоты?у д?режелер? ж?п ?атарда K-ден Mn-ке ?арай (+1) - ден (+7) - ге дей?н артады, о?ан жал?асып сег?з?нш? топта Fe, Co, Ni триадасы келед?, содан со? ?айтадан тоты?у д?режелер?н?? артуы та? ?атарда?ы Cu - тан Br - ?а дей?нг? элементтерде бай?алады. ?ал?ан ?лкен периодтарда да д?л осылай болады.
VI периодта лантаннан кей?н ретт?к н?мерлер? 58 - 71 - ге те? 14 элементт? лантаноидтар деп атайды (лантан?а ??састар). Лантаноидтар кестен?? т?менг? жа?ында жеке орналастырыл?ан, оларды? ж?йеде орналастыру кезектест?г? ?яшы?та былайша к?рсет?лген La - Lu. Лантаноидтарды? химиялы? ?асиеттер? б?р-б?р?не ?те ??сас.
VII периодта ретт?к н?мерлер? 90 - 103 - ке дей?н 14 элементт? актоноидтар деп атайды. Оларды лантаниодтарды? т?менг? жа?ынан жеке орналастырады, ал с?йкес ?яшы?та оларды? ж?йеде орналасу кезектест?г? к?рсет?лген: Ac - Lr. К?птеген актонидтар – радиоактивт?.
Топтар
[??деу?| ?айнарын ??деу]Т?г?нен орналас?ан элементтерд?? ?атарын топтар деп атайды. Периодты? ж?йеде сег?з топ бар, оларды? н?мер? рим сандарымен белг?ленген. Топ н?мер? элементт?? е? жо?ар?ы тоты?у д?режес?не с?йкес келед?. Фторды? тоты?у д?режес? ?р?ашан (-1) - ге те?, мыс, к?м?с, алтынны? тоты?у д?режелер? (+1), (+2), (+3) - ке те?, ал VIII топ элементтер?нен (+8) тоты?у д?режес? тек осмий, рутений, ксенон?а т?н.
?рб?р топ нег?зг? (A) ж?не ?осымша (Б) деп ек? топша?а б?л?нед?. Нег?зг? топшаны таби?и ?ялас элементтер ??райды; о?ан типт?к элементтер (II ж?не III период элементтер?) ж?не химиялы? ?асиеттер? солар?а ??сас ?лкен периодтарды? элементтер? к?ред?. ?осымша топшаны ?лкен периодты? элементтер? – металдар ?ана ??райды.
VIII топ ?ал?ан топтардан ерекшеленед?. Инертт? газдарды? нег?зг? топшасынан бас?а, онда ?ш ?осымша топша бар: тем?р топшасы, кобальт топшасы, никель топшасы; олардыа к?лден???нен ал?анда триада деп атайды, м?селен, тем?р триадасы: Fe, Co, Ni.
Нег?зг? ж?не ?осымша топша элементтер? химиялы? ?асиеттер?мен ерекшеленед?. Мысалы, VII топты? нег?зг? топшасын бейметалл галогендер: F, Cl, Br, I, At; ал ?осымша топшасын металдар: Mn, Tc, Re ??райды. Топшалар ?зара ??сас элементтерд? б?р?кт?ред?.
Б?р топта орналас?ан элементтер ??сас отттект? ?осылыстар т?зед?. Периодты? ж?йеде ?рб?р топты? астында элементтерд?? жо?ар?ы оксидтер?н?? жалпы формуласы бер?лген: R2O, RO, R2O3, RO2, R2O5, RO3, R2O7, RO4 м?нда?ы R – сол топты? элемент?. Жо?ар?ы оксидтер?н?? формулалары топты? барлы? элементтер?не ?атысты, тек ?ана элемент топты? н?мер?не те? тоты?у д?режес?н к?рсетпейт?н кезде ?ана б?л формула с?йкес келмейд?.
Блоктар
[??деу?| ?айнарын ??деу]

Т?зу к?лдене? ж?не т?к сызы?тар кестеде периодтар мен топтарды б?л?п т?рады. Паули принцип?не сай ?рб?р электрон ?абы?ыны? сыйымдылы?ы 2N2, ал онда?ы орбитальдарды? сыйымдылы?ы 2(2l+1). Б?дан ?рб?р периодты? сыйымдылы?ы 2, 8, 8, 18, 32, 32... ?р периодты? басы жа?а м?н?не сай келет?н s - элементтен басталады (?а -, ??а - топшалар), со?ы р - элементтермен ая?талады (???а - V???a - топшалар). ?лкен периодтарда (?V – V??) оларды? арасына 10 d - элементтер (?б - V???б - топшалар) к?ред?. Ауыспалы элементтерд?? со??ы электрондары ?шкер? жат?ан п-1 ?абатты? d - орбиталарын толтырады, ал сырт?ы ?абатында s2 электрондар са?талады. Сонды?тан олар металды? ?асиет к?рсетед?. Лантаноидтар мен актиноидтарды? со??ы электрондары ?шкер?ден де ?шкер?рек жат?ан п-2 ?абатты? f - орбиталарына толады. f - элементтер де т?гелдей металдар болып келед?. Элементтерд?? ПЖ-н?? жо?ары шег? аны?талма?ан. Рет н?м?р? 101 - ден ас?ан элементтерд?? бар болу уа?ыты тым ?ыс?а. Теориялы? болжамдар 114 -, 126 -, 164 -, 184 - элементтер атомдарыны? ядролары б?ршама бер?к болу?а ти?с деп санайды. Сонды?тан, оларды ?олдан синтездеу м?мк?нд?г? бар. Периодта?ы элементтерд?? ?асиеттер? былайша ?згеред?: ?р период (? периодтан бас?асы) к?шт? с?лт?л?к s - металмен басталады, ?р? ?арай металды? ?асиет кем?п, амфотерл? ?асиет? бар элементтер басталады, одан бейметалдар?а ауысып, бейметалды? ?асиет артып, оларды? е? к?шт?лер? галогендерде бай?алады да, инертт? элементпен б?тед?. ?лкен периодтарда металды? ?асиет ?те баяу кемид?, ?йткен? оларда s - тен со? d - ж?не f - металдар орналасады, тек со?ында ?ана бейметалл p - элементтер орналас?ан. Нег?зг? топшаларда?ы элементтерд?? металды? ?асиет? жо?арыдан т?мен ?арай атом радиустары ?л?ай?ан сайын артып, кер?с?нше бейметалды? ?асиеттер? кемид? . ?осымша топшаларда?ы элементтерде жо?арыдан т?мен ?арай металды? ?асиет аз ?ана артады, немесе аса к?п ?зг?р?ске ?шырамайды. Атомдарды? электронды? ??рылымына т?уелд? периодты ?згерет?н ?асиеттер мен сипаттамалар к?п, оларды? нег?зг?лер?: атом радиусы, йон радиусы, йондану потенциялы, электрон тарт?ышты?, электр тер?ст?л?к, валентт?л?к, оптикалы? ж?не магнитт?к ?асиеттер? т.б. Элементтерд? жай зат рет?нде ?араса?, периодты ?айталанатын ?асиеттерд?? саны артады, жай заттарды? со?ыл?ышты?ы, ?аттылы?ы, ?л?аю ж?не сыну коэффициенттер?, ты?ызды?ы, стандартты тоты?у-тоты?сыздану потенциалдары т.б. периодты ?згерет?н ?асиеттер элементтер ?осылыстарында да ке? тарал?ан. Элементтерд?? ПЖ – периодты? за?ны? графикт?к бейнес?, олар ?зара ты?ыз байланысты, б?р?н-б?р? толы?тыра т?сед?. Екеу? де химиялы? элементтерд? материя дамуыны? б?р сатысы деп ?арап, оларды? арасында?ы таби?и байланысты ашады. Периодты? за? химия ?ылымына ?ана жатпайды, ол б?к?л жаратылыстану ж?не таби?и ?ылымдарды? орта? за?ы, сонды?тан ?ылыммен б?рге дамып, оны байыта т?сед?.
Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? ма?ызы
[??деу?| ?айнарын ??деу]Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? – периодты? за?ны? графикт?к бейнес?, олар ?зара ты?ыз байланысты, б?р?н-б?р? толы?тыра т?сед?. Екеу? де хим. элементтерд? материя дамуыны? б?р сатысы деп ?арап, оларды? арасында?ы таби?и байланысты ашады. Периодты за? химия ?ылымына ?ана жатпайды, ол б?к?л жаратылыстану ж?не таби?и ?ылымдарды? орта? за?ы, сонды?тан ?ылыммен б?рге дамып, оны байыта т?сед?.
Химиялы? элементтерд?? периодты? ж?йес? ашыл?ан кезде к?птеген элементтер белг?с?з ед?. Д.И. Менделеев аса ?лкен болжампазды?пен оларды? кейб?реулер?н?? ?асиеттер?н сипатта?ан болатын (скандий - Л. Нильсон, галлий - Лекок де Буабодран, германий - К. Винклер).
?алымны? к?з?н?? т?р?с?нде ол болжа?ан элементтер ашылып, периодты? за?ны? д?рысты?ыны? ай?а?ы болды.
Галлий Ga 1875 ж., скандий Sc 1879 ж., германий (Ge) 1885 ж. ашылды. Д.И. Менделеев есептеу жолымен аны?та?ан сипаттамалары оларды? т?ж?рибе ж?з?нде аны?тал?ан шамаларына с?йкес келед?. Периодты? за? ашыл?ан кезде белг?с?з бекзат газдар да ?асиеттер?не ?арай галогендер мен с?лт?л?к металдар арасынан орын алды.
За?ны? ашыл?ан кез?нде кейб?р элементтерд?? валентт?л?ктер? мен атомды? массалары д?рыс аны?талма?ан ед?. Элементтерд?? ?асиеттер?н?? ?згеру за?дылы?тары са?талатындай ет?п, Д.И. Менделеев бериллийд?н, (Be), торийд?? (Т?), церийд?? (Се), индийд?? (In) т.б. кейб?р элементтерд?? атомды? массаларын т?зетт?.
Периодты? за? таби?атты? дамуы мен б?рл?г?н к?рсетет?н жалпы за?дар?а жатады. Б?л за?ны? ??рылымды? кеск?н? болып табылатын периодты? ж?йеде периодтар бойынша элементтерд?? сырт?ы ?абаттарында электрондар саныны? б?рт?ндеп ?су?нен (1 - 8) металды? ?асиет ек?дайлылы? ар?ылы бейметалды??а ауысады. Б?л за?дылы? – таби?атты? санны? сапа?а ауысу за?ыны? б?р к?р?н?с?. Таби?атты? та?ы б?р жалпы за?ы – тер?ст? тер?стеу – б?р периодтан ек?нш?с?не ?ткенде бай?алады. ?рб?р келес? периодты? элемент? ?з?не ??сас алды??ы периодты? (III—>??) элемент?н?? (К—>Na, CI—>?) ?асиет?н ?айтала?анымен, оны? касиет? алды??ы элементт?к?нен аздап ?згешеленед?, я?ни оларды? белсенд?л?г? жо?арыра? екен?н к?рем?з. ?арама-?арсылы?ты? к?рес? мен б?рл?г? - периодты? басынан ая?ына жеткенде бай?алады (Na – CI; К – Вг).
Периодты? за??а с?йен?п, радиобелсенд? элементтер ашылды, б?л е?бектер ?л? де жал?асуда. Осы айтыл?андарды? барлы?ы Менделеевт?? периодты? за?ды ашуы с?т? т?скен ?с емес, тере? ?ылыми танымды? ма?ызы бар таби?атты? ?ргел? за?дарыны? б?р? екен?н д?лелдейд?.[2][3]
Та?ы ?ара?ыз
[??деу?| ?айнарын ??деу]Сырт?ы с?лтемелер
[??деу?| ?айнарын ??деу]- Менделеев кестес? (IUPAC сайтында) (а?ыл.)
Дерекк?здер
[??деу?| ?айнарын ??деу]- ↑ В. М. Потапов, Г. Н. Хомченко ?Химия?, М. 1982 26-бет
- ↑ Химия: Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 8 сыныбына арнал?ан о?улы?. Усманова М.Б., Са?ариянова ?.Н. / Алматы: Атам?ра, 2009. - 216 бет. ISBN 2025-08-087
- ↑ Химия:Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 10-сыныбына арнал?ан о?улы?.Малматы Мектеп 2010 жыл УДК 373,167,1(075,3)
![]() |
Орта??орда б??ан ?атысты медиа файлдар бар: Category:Periodic table |